Eftir árás­irnar á Charlie Hebdo ítrek­uðu stjórn­völd í Frakk­landi að nú væri mik­il­væg­asta verk­efnið að styrkja eina helstu stoð lýð­veld­is­ins: tján­ing­ar­frels­ið. Allir yrðu að geta tjáð sig, hver með sínum hætti - jafn­vel yrði að verja rétt fólks til þess að móðga fólk og særa. Opin og gagn­rýnin umræða væri grund­völlur lýð­ræð­is­sam­fé­lags. En á sama tíma eru frönsk yfir­völd með í und­ir­bún­ingi ný lög og átak gegn hat­ursum­ræðu og kyn­þátt­þátta­for­dómum á net­inu. Með því er hægt að loka ákveðnum vef­síðum sem þykja hat­urs­fullar og sær­andi. Hvernig getur þetta tvennt farið sam­an? Aukið eft­ir­lit sam­hliða auknu mál­frelsi?

Dóms­mála­ráð­herra Frakk­lands, Christine Taubira, fer fyrir þessu átaki. Hún segir kyn­þátta­hatur fara ört vax­andi í land­inu og Evr­ópu all­ri, sér­stak­lega gegn gyð­ingum og múslim­um, og við því verði að bregð­ast. Aukið eft­ir­lit yfir­valda með hat­ursum­ræðu á net­inu verði fram­kvæmt á svip­aðan hátt og eft­ir­lit með barnaklámi. Fólk verði þefað uppi og því refs­að.

Christ­i­ane Taubira fer fyrir átak­inu gegn hat­ursum­ræð­unni á net­inu. Hún er afar umdeild í Frakk­landi en ötul bar­áttu­kona fyrir mann­rétt­ind­um.

Glæpur og refs­ing

Netið er sýnd­ar­heim­ur. Eru þá ill­virki í slíkum heimi aðeins sýnd­ar­glæpir eða sýnd­arill­virki? Netið er orðið helsti grunn­þáttur sam­fé­lags­ins. Þar fara fram flest okkar sam­skipti, við­skipti, frétt­ir, umræð­ur; þar kvikna ást­ir, þar geysa stríð. Netið er eitt risa­stórt þjóð­ar­torg og heims­völl­ur. Taubira, dóms­mála­ráð­herra Frakk­lands, sagði nýlega að sömu lög ættu að gilda á net­inu og ann­ars stað­ar, og ef ofbeldi er bannað í raun­heimi gildir það líka á net­inu. Framundan væri mis­kunn­ar­laus bar­átta yfir­valda gegn gyð­inga­hatri og öðrum kyn­þátta­for­dóm­um.

Mörgum brá í brún við þess­ari yfir­lýs­ingu. Stríðs­yf­ir­lýs­ing gegn ákveð­inni umræðu á net­inu þykir brjóta í bága við almennar hug­myndir um óskorað mál­frelsi – sem hamrað hefur verið á síð­ast­liðin miss­eri. Má móðga múslima og birta myndir af Múhameð spá­manni, en á sama tíma ekki gera grín að hel­för­inni? Margir ótt­ast ný lög sem leyfa eitt og banna annað og saka stjórn­völd um að þvinga fram ný lög í miklu umróti eftir morðin á rit­stjórn Charlie Hebdo.

Átök í frönsku sam­fé­lagi

Frakk­land er mesta fjöl­menn­ing­ar­land Evr­ópu. Hér búa flestir gyð­ingar og múslim­ar. Hvergi í Evr­ópu búa fleiri inn­flytj­end­ur. Það er ekki sjálf­gefið að slíkt sam­fé­lag virki. Það kostar mikla vinnu og þrek að byggja upp slíkt sam­fé­lag og láta það ganga án árekstra. En fyrir vikið verður til kröft­ugt, lit­skrúð­ugt og jafn­vel hag­kvæmara sam­fé­lag; stórt og mik­il­vægt mark­aðs- og menn­ing­ar­svæði; skemmti­legur sam­komu­staður með mag­vís­legum áhrifum sem dregur til sín við­skipti, list­ir, vís­indi – og ferða­menn. Stærstu, mik­il­væg­ustu og rík­ustu borgir heims: Par­ís, London, Ist­an­búl, Hong Kong, New York og fleiri eru einmitt dæmi um slík sam­fé­lög.

Á net­inu og á sam­fé­lags­miðl­inum hefur geisað hat­ursum­ræða og hat­urs­fullir ísla­mistar reynt í gegnum sam­fé­lags­miðla og ýmsar lok­aðar síður að lokka til sín ráð­villt ungt fólk.

Í marg­breyti­leik­anum verður alltaf nún­ingur milli þjóð­fé­lags­hópa en meðan allt er í sátt getur hann jafn­framt hreyfi­afl þess og helsti kost­ur. Hins vegar er mjög auð­velt að brjóta sam­stöð­una niður og etja hópum sam­an. Það hefur því miður verið að ger­ast í Frakk­landi og víða ann­ars staðar und­an­farin ár. Vegna átak­anna fyrir botni Mið­jarð­ar­hafs hefur vaxið upp spenna sumra araba gegn gyð­ing­um. Í mót­mælum gegn stríð­inu á Gaza síð­ast­liðið sumar var til að mynda ráð­ist á bæna­hús og versl­anir gyð­inga í Par­ís. Margir gyð­ingar segj­ast upp­lifa aukið óör­yggi, vax­andi hatur og hafa jafn­vel íhugað að flytj­ast búferlum til Ísra­els. Á sama tíma hafa múslimar kvartað undan ofsóknum og for­dóm­um.

Á net­inu og á sam­fé­lags­miðl­inum hefur geisað hat­ursum­ræða og hat­urs­fullir ísla­mistar reynt í gegnum sam­fé­lags­miðla og ýmsar lok­aðar síður að lokka til sín ráð­villt ungt fólk. Þessi stig­vax­andi spenna hefur síðan verið að brjót­ast upp á yfir­borðið með óeirðum og ofbeldi á báða bóga.

Netið og föru­kon­urnar

Átak yfir­valda gegn hat­ursum­ræð­unni hefur vakið upp ýmsar spurn­ing­ar: Verður mál­frelsið skert? Er þetta yfir­höfuð hægt? Ná lög yfir­leitt utan um slíkt? Stjórn­völd segj­ast vilja lægja öld­urnar í sam­fé­lag­inu. Minnka hat­rið og draga úr ofbeldi og for­dóm­um. Þess vegna sé brýnt að koma á reglum á net­inu þar sem sam­tal sam­fé­lags­ins fer að stórum hluta fram. Þegar franskir borg­arar eru farnir víg­bú­ast og myrða sam­landa sína eins og gerð­ist í árásinni á Charlie Hebdo – verði yfir­völd og allt sam­fé­lagið að bregð­ast við. Það þurfi að reyna að upp­ræta hat­rið og ráð­ast að upp­tökum umræð­unnar — á net­inu.

Fórn­ar­lamba hryðju­verka­árásanna minnst. Franska þingið þarf að takast á við það flókna verk­efni að efla mál­frelsi en hefta hat­ursum­ræð­u.

Þegar Hall­gerður Lang­brók upp­nefndi Njáls­syni tað­skegg­linga bár­ust tíð­indin að Ber­þórs­hvoli með föru­konum sem flökk­uðum um sveitir og fluttu tíð­indi. Þessi rógur varð upp­hafið að ofbeld­is­verkum og víga­ferlum sem end­uðu um síðir í brenn­unni frægu. Eins og svo oft á þjóð­veld­is­öld, og sem greint er frá í Íslend­inga­sög­um, er upp­haf átaka oftar en ekki ill­mælgi, móðg­anir eða hat­ursum­ræða sem erfitt var að sækja refs­ingu fyrir sam­kvæmt lög­um. Þá var gripið til víga­ferla. Föru­kon­urnar voru sam­fé­lags­miðlar síns tíma; þær báru tíð­indin á milli fólks og bæja án þess að bera sér­staka ábyrgð á þeim.

Þeir sem vilja koma böndum á netið segja hat­ursum­ræð­una þar vera ávísun á átök og ofbeldi. En eins og í Njálu er erfitt að koma lögum yfir slíkt athæfi; það er flókið og vara­samt að fjalla um meið­yrði, þá eins og nú, og sú hætta alltaf fyrir hendi að í slíkri óreiðu taki fólk lögin í sínar hend­ur.

Og svo kom Charlie Hebdo árás­in…

Blóð­baðið í byrjun árs minnti fólk á að ekki væri allt með felldu í Frakk­landi. Þetta grimmd­ar­verk íslam-fas­ist­anna (eins og þeir eru nú kall­að­ir) virð­ist ætla verða vatn á myllu ýmissa öfga­hópa. Síðan hefur verið ráð­ist á moskur og múslimum ógn­að. Í jan­úar var til­kynnt um 199 árásir í garð múslima, sem er meira en á öllu síð­asta ári. Á sama tíma hefur gyð­ingum verið hótað og í síð­ustu viku voru 250 leg­steinar gyð­inga van­helg­aðir í Aust­ur-Frakk­landi. Í flestum til­vikum er þetta ungt fólk sem frönsk yfir­völd vilja reyna hemja og temja með aðhaldi og eft­ir­liti á Net­inu sem gæti samt reynst þrautin þyngri.

Simon Wies­ent­hal-­stofn­unin sem rann­sakað hefur hel­för­ina, nas­ista, hægri öfga­menn og hat­urs­glæpi segir að gyð­inga­hatur hafa farið vax­andi síð­ast­liðin tutt­ugu ár. Með til­komu sam­fé­lags­miðla á borð við Face­book og Twitter hafi hat­rið fengið útrás og hafi náð hámarki á þessu ári.

Er hægt að banna hat­ursum­ræðu?

Margt er nú þegar bannað með lögum á net­inu. Barnaklám, eit­ur­lyfja­sala, heima­síður og tengsla­net barn­a­níð­inga hafa verið upp­rætt – hvers vegna þá ekki hat­urs­síður þar sem ráð­ist er sér­stak­lega á ákveðna hópa? - spyrja frönsk stjórn­völd. Mál­frelsi fylgir ábyrgð og það eru alltaf ákveðin tak­mörk í öllum frjálsum ríkjum á því hvað má segja og hvað ekki. Frönsk yfir­völd segja nýju reglu­gerð­ina vernda grund­vall­ar­rétt­indi borg­arar­anna og hún muni á engan hátt skerða eðli­legt tján­inga­frelsi.

Frönsk stjórn­völd segj­ast vera full með­vituð um ann­marka og vand­kvæði við gerð slíkrar reglu­gerðar en láta það samt ekki stoppa sig og hvetja um leið önnur Evr­ópu­ríki til þess að fylgja for­dæmi sínu.

Gagn­rýnendur benda hins vegar að með þessu sé verið að feta vafa­saman slóð. Þau ríki sem helst hafa beitt sér fyrir slíkum reglu­gerðum eru síst þekkt fyrir mál­frelsi og lýð­rétt­indi. Sam­tökin „No Hate Speech Movem­ent“ sem berst gegn hat­ursum­ræðu á Net­inu og er fjár­mögnuð af Evr­ópu­ráð­inu segir slíkt nán­ast ógjörn­ing og í raun til­gangs­laust. Erfitt sé að koma böndum á það sem ger­ist á Net­inu í krafti nafn­leyndar og þar sem engin landa­mæri gildi.

Frönsk stjórn­völd segj­ast vera full með­vituð um ann­marka og vand­kvæði við gerð slíkrar reglu­gerðar en láta það samt ekki stoppa sig og hvetja um leið önnur Evr­ópu­ríki til þess að fylgja for­dæmi sínu. Það verði að taka á vax­andi ofbeldi og kyn­þátta­hatri í álf­unni og það verði ekki gert nema með sam­eig­in­legu átaki. Franskir ráða­menn áttu fund hjá Sam­ein­uðu þjóð­unum með ýmsum sér­fræð­ingum og ráða­mönnum Evr­ópu í lok jan­úar og ræddu aðgerðir til þess að sporna við hat­ursum­ræðu og kyn­þátt­ta­for­dómum á sam­fé­lags­miðl­um. Í síð­ustu viku fór franski inn­an­rík­is­ráð­herrann, Bern­ard Cazeneu­ve, í sér­staka ferð í Síli­kondalin í Kali­forníu til þess að ráð­færa sig við helstu sér­fræð­inga hjá Face­book, App­le, Twitter og Google.

Ekki er enn ljóst hvers konar aðgerðir þetta bein­línis verða. Opn­aður verður vefur þar sem hægt verður að til­kynna til lög­reglu grun­sam­legar og hat­urs­fullar síð­ur, ekki síst ef grunur leikur á um hryðju­verka­starf­semi. For­eldrar hafa verið hvattir til þessa að upp­lýsa börn og ung­linga og ræða við þau alvar­lega um ábyrgð og hættur á net­inu.

Nú er spurn­ing hvort skerða verði frelsið til að við­halda jafn­rétti og bræðra­lagi?