Sjö ára gömul stúlka í London eyddi klukku­tíma í að föndra ​gat­vörpu heima hjá sér dag­inn fyrir sól­myrk­vann í síð­ustu viku. Þegar hún kom í skól­ann komst hún að því að skóla­stjór­inn hafði ákveðið að öll börnin myndu horfa á við­burð­inn í beinni netút­send­ingu. Eng­inn mætti fara út. Þegar hún kom heim og sagði föður sínum frá þessu þótti honum þetta und­ar­legt og þegar farið var fram á skýr­ingar sagði skóla­stjór­inn að ástæð­urnar væru „trú­ar- og menn­ing­ar­leg­ar“. Hann hefði orðið þess áskynja í aðdrag­anda myrk­vans að ein­hverjir nem­endur við skól­ann hefðu þannig menn­ing­ar­legan bak­grunn að þeim stæði ógn af því að horfa á sól­myrkva. Þar sem skól­inn væri fjöl­menn­ing­ar­legur og legði sig fram um að mæta fólki hefði verið tekin ákvörðun um að börnin horfðu á myrk­vann gegnum tölvu, það væri enda næstum það sama. Svo hefði líka verið skýjað – svo þetta hefði verið betra svona. Nokkur umræða varð um málið í Bret­landi eins og við er að búast. Flestum þykir að hér hafi skóla­stjór­inn farið hressi­lega yfir strik­ið. Ofur­við­kvæmni sem þessi sé skað­leg, jafn­vel þótt hún spretti í grund­vall­ar­at­riðum af góðum hug. Það að meina börnum að horfa á nátt­úru­fyr­ir­bæri, hugs­an­lega það eina af þessu tagi sem þau koma til með að upp­lifa sem börn, geti ekki verið rétt­læt með því að til séu menn­ing­ar­kimar sem enn standi ógn af nátt­úr­unni. Víkur þá sög­unni til Reykja­vík­ur.

Vildu vekja skóla­kerfið til með­vit­undar

Fyrir all­löngu sagði Sævar Helgi Braga­son mér frá því að hann og félagar hans í Stjörnu­skoð­un­ar­fé­lag­inu vildu nýta kom­andi sól­myrkva til að vekja skóla­kerfið til með­vit­undar um undur nátt­úr­unn­ar. Til þess að það tæk­ist þyrfti helst að kaupa og flytja inn sól­myrkvagler­augu svo að þau börn, sem mögu­leika ættu á, gætu séð myrk­vann með eigin aug­um. Að auki var farið að leita leiða til að sjón­döpur börn eða blind gætu upp­lifað það sem væri að ger­ast.

Næst þegar ég heyrði í Sæv­ari var hann satt að segja í nokkru upp­námi. Hann og félagar hans höfðu afráðið að þeir yrðu að bera alla áhætt­una af framtakinu.

Ég heyrði aftur í Sæv­ari nokkru seinna. Málið ætl­aði að reyn­ast erfitt. Hann hafði gengið milli fólks og stofn­ana til að fá styrki en eng­inn vildi styrkja. Aðeins einn ferða­þjón­ustu­að­ili hafði lagt til pen­inga en það kom kannski helst til af því að hann hafði um langa hríð haft mik­inn metnað til að nýta stjörnu­him­in­inn í ferða­mennsk­unni og var þess vegna í góðu sam­bandi við Stjörnu­skoð­un­ar­fé­lagið og Sæv­ar til að byrja með. Næst þegar ég heyrði í Sæv­ari var hann satt að segja í nokkru upp­námi. Hann og félagar hans höfðu afráðið að þeir yrðu að bera alla áhætt­una af fram­tak­inu. Þeir þyrftu hrein­lega að panta gler­augun á eigin reikn­ing og gæta þess að nóg yrði umfram til að hægt væri að selja almenn­ingi gler­augu til að fjár­magna gjöf­ina. Það þýddi að síð­ustu helg­arnar fyrir myrk­vann fóru í að vinna launa­laust við að selja gler­augu á fjöl­förnum stöðum á meðan virku dag­arnir færu í að koma gjöf­unum til skól­anna. Það sem hryggði Sævar var að þótt lang­flestir tækju söl­unni afar vel og styddu jafn­vel rausn­ar­lega við fram­takið þá var nokk­ur hópur sem sýndi und­ar­leg við­horf, reyndi að prútta niður verð­ið, spurði hvort ekki væri einhvern­veg­inn hægt að horfa ódýr­ara eða ókeypis á myrk­vann eða fann að því að verið væri að standa í því að gefa börn­unum gler­aug­un. „Þetta mun aldrei virka.“ sagði ein kona sem kynnti sig sem kenn­ara. „Meiri­hluti krakk­anna hefur engan áhuga á svona lög­uð­u.“

Svo fór bolt­inn að rúlla

Ég fann síðan hvernig verk­efn­inu óx ásmeg­in. Fjöl­miðlar sköp­uðu stemmn­ingu og þótt veð­ur­spár væru tví­sýnar mynd­að­ist mik­ill hiti fyrir sól­myrk­v­an­um. Nú byrj­aði fjörið hjá Stjörnu­fé­lögum fyrir alvöru. Skyndi­lega vildu allir gler­augu. Ferða­þjón­ustan vakn­aði og leik­skól­unum fannst nú ekki nóg að fá nokkur gler­augu svo hægt væri að láta börnin skipt­ast á. Eftir því sem spennan varð meiri varð ofs­inn líka meiri. Fólk fór að hringja í Sævar með heimtu­frekju. Ein­hverjir reyndu að kaupa gler­augun af skól­um. Og eins og Sævar hefur sjálfur sagt frá gengu lætin nærri hon­um. Hann var auð­vitað orð­inn örþreyttur eftir margra vikna lát­lausa vinnu­törn. Að þurfa að láta yfir sig ganga leið­indi og heimtu­frekju; þurfa að hlusta á ásak­anir og heift, var bara einum of mik­ið. Nema hvað. Sól­myrk­vinn kom og fór. Meir­hluti lands­manna upp­lifði hann við bestu skil­yrði. Grunn­skólar tæmd­ust og börnin stóðu í hnapp úti á skóla­lóðum og horfðu til him­ins. Fyrir mörgum var myrk­vinn eflaust til­komuminni en þeir höfðu búist við, sér­stak­lega eftir hæpið vik­una á und­an. En hann var raun­veru­leg­ur. Raun­veru­leg upp­lifun af sjald­gæfu nátt­úru­legu fyr­ir­bæri. Og sól­myrkvagler­augun voru til áminn­ingar um það. Að standa á kúlu í óra­víddum geims­ins og sjá tunglið rúlla í veg fyrir sól­ina er stór­kost­legur við­burð­ur, hvort sem maður áttar sig á því strax eða ekki.

Hér er gott að hafa í huga að þótt sól­myrk­vinn hafi verið á daga­tal­inu árum og ára­tugum saman hafði Reykja­vík­ur­borg ekki uppi neinar fyr­ir­ætl­anir um að nýta hann í kennslu.

Fæst börn hafa nokkru sinni séð hnatt­lögun sólar þar sem hún skín í öllu sínu veldi. Til þess er hún of sterk. Barn sem á sól­myrkvagler­augu getur horft til sólar hvenær sem hún sést og séð hana. Bara það eitt að sjá hversu stór hún er í raun og veru er upp­lifun sem ill­mögu­legt er að koma til skila í gegnum netút­send­ingu.

Talið berst að Reykja­vík­ur­borg

Í hvert skipti sem ég heyrði í Sæv­ari barst talið fyr eða seinna að Skóla- og frí­stunda­sviði Reykja­vík­ur­borg­ar. Þótt Sævar hefði frá upp­hafi verið viss um að á end­anum tæk­ist að gefa reyk­vískum börnum gler­augu virt­ist það vera stór­mál. Ein­fald­lega vegna þess að allt benti til þess að í Reykja­vík væri sterk til­hneig­ing til að meina börnum að horfa á sól­myrk­vann af „trú­ar- og menn­ing­ar­leg­um“ ástæð­um. Til að tryggja ítrasta hlut­leysi í öllum sköp­uðum málum hefur borgin sett sér og öllum starfs­stöðum sínum reglur um að ekki megi gefa börnum gjafir eða láta þau upp­lifa neitt sem getur virkað umdeil­an­legt á ein­hvern hátt. Þá þarf að gæta þess í hví­vetna að börn megi ekki verða neyt­endur og aug­lýs­ingar eða merkja­vörur eru strang­lega bann­að­ar. Hér er gott að hafa í huga að þótt sól­myrk­vinn hafi verið á daga­tal­inu árum og ára­tugum saman hafði Reykja­vík­ur­borg ekki uppi neinar fyr­ir­ætl­anir um að nýta hann í kennslu. Skól­arnir höfðu hvorki fengið fyr­ir­mæli né fjár­heim­ildir til að kaupa sól­myrkvagler­augu. Þeir hefðu því verið full­kom­lega van­búnir hinu góða skyggni sem svo varð. Þá hefðu skól­arnir haft tvo kosti: Að senda börnin út á eigin ábyrgð með stöku rafsuðu­gler, þrí­vídd­ar­gler­augu eða heima­gerðar gat­vörpur þar sem ein­hverjir hefðu nær örugg­lega freist­ast til að skemma í sér augun – eða að banna börn­unum að fara út meðan sól­myrk­vinn gekk yfir og láta þau horfa á hann gegnum tölvu. Að end­ingu var Sævar neyddur til að þykj­ast gefa Reykja­vík­ur­borg gler­aug­un. Öðru­vísi væri ekki hægt að taka við þeim. Það er áhuga­vert að hugsa til þess hvað hefði gerst ef ekki hefði verið hlaupið að duttl­ungum borg­ar­kerf­is­ins og skól­unum þar hefði ein­fald­lega verið sleppt. Ég held að stöku stjórn­mála- og emb­ætt­is­maður megi prísa sig sæla að svo fór ekki. Glamp­andi sól og öll börn í lands­hlutanum úti að horfa á sól­ina nema þau reyk­vísku sem fylgd­ust með í gegnum Snapptjatt. Ég er hræddur um að það hefði hitnað undir ein­hverj­um. Þar sem frétta­menn töl­uðu við Sævar eftir sól­myrk­vann hafði hann ekki lengur neinu að tapa. Hann skor­aði því á skóla­stjóra í Reykja­vík til að gefa börn­unum gler­aug­un. Gjöfin hefði verið til þeirra en ekki skól­anna. Börnin ættu að eiga þau til minn­ingar um atburð­inn og til áminn­ingar um vís­ind­in.

Skiln­ings­laus og hroka­fullur vara­for­maður

Vara­for­maður Skóla- og frí­stunda­ráðs Reykja­vík­ur­borgar brást ókvæða við. Sagði að Stjörnu­skoð­un­ar­fé­lagið hefði fall­ist á að borgin mætti eiga gler­augun og því kæmi „þras“ um að börnin ættu að fá gler­augun sér á óvart. Börnin myndu hvor­teðer ekki fara vel með gler­augun og þótt næsti sól­myrkvi yrði ekki á skóla­tíma væri mörg rök fyrir því að skól­arnir væru betur til þess fallnir að eiga þessi gler­augu en þau. Stjörnu­skoð­un­ar­fé­lagið hlyti að sjá það. Ann­ars væri auð­vitað best ef gler­augum væri safnað frá hverju ein­asta barni og þau send til Súmötru þar sem næsti sól­myrkvi verð­ur. Ég hugsa að ég sleppi því að ræða það sér­stak­lega hversu inni­lega skiln­ings­laust og hroka­fullt þetta svar er. Í stað þess að við­ur­kenna skömm hjá sér er hnýtt í þá sem gagn­rýna hið fárán­lega eign­ar­nám fræðslu­yf­ir­valda í Reykja­vík á gjöfum til barn­anna. Svo er það botnað með ein­hverju rugli um það að senda eigi gler­augun til þeirra tug­millj­óna sem búa í Súmötru eins og hverja aðra þró­un­ar­að­stoð. Skóla­fólki í Reykja­vík gæti verið hollt að muna að eina ástæða þess að börnin fengu þessi gler­augu til að byrja með er að þau eru skóla­þró­un­ar­að­stoð frá fólki úti í bæ sem hefur ástríðu fyrir þekk­ingu og vís­ind­um. Og miðað við eitt og annað sem gekk á meðan verið var að semja um það með hvaða hætti hægt væri að smygla gler­aug­unum inn í reyk­víska skóla þá kæmi mér á óvart ef borgin þyk­ist nú aflögu­fær um svo mikið sem frí­merki til að koma gler­aug­unum til Súmötru. Enda stingur vara­for­mað­ur­inn upp á því að Stjörnu­skoð­un­ar­fé­lagið beri kostn­að­inn af því – eins og raunar öllu til­tæk­inu hingað til. Nóg um það. Ef fólk kann ekki að skamm­ast sín þá lag­ast það sjaldan við skammir frá öðr­um. Nær væri að nefna að fyrir utan hið aug­ljósa, að þessar frá­leitu reglur þarf að setja á högg­stokk­inn strax í dag, þá er ástandið í grunn­skólum Reykja­víkur orðið pín­lega vand­ræða­legt þegar kemur að öllum þessum mis­ráðna graut til­lits­semi og ofvernd­un­ar. Sjálft Skóla- og frí­stunda­sviðið und­an­þegur sjálft sig öllum reglum um hverju halda megi að börn­um. Dóm­greind mið­stýr­ing­ar­valds­ins er ekki dregin í efa – aðeins dóm­greindir allra ann­arra. Þannig gengst borgin sjálf fyrir því að vekja athygli á til­teknum bókum á hverri ver­tíð. Skiptir þar engu þótt bækur séu sölu­vara og börnin neyt­end­urn­ir. Og það eru ekki sér­lega margar vikur síðan börnum í reyk­vískum skólum var safnað saman til að hlusta á Frið­rik Dór syngja lagið sem hann vildi að þau fjár­mögn­uðu til Aust­ur­rík­is.