Nokkuð hefur verið rætt og ritað um þjóð­pen­inga­kerfi í kjöl­far birt­ingar skýrslu Frosta Sig­ur­jóns­sonar til for­sæt­is­ráðu­neyt­is­ins um umbætur í pen­inga­mál­um. Þó sam­bæri­legar hug­myndir og þær sem nú eru settar fram af Frosta og Betra pen­inga­kerfi hafi verið til umfjöll­unar fyrir nokkrum ára­tugum er hér um nýja útfærslu að ræða. Með eft­ir­far­andi inn­leggi vil ég freista þess að skerpa á aðal­at­riðum umræð­unn­ar.

Grund­vall­ar­at­riðin

Upp­taka þjóð­pen­inga­kerfis (Sover­eign Money System) í stað brota­forða­kerfis (Fract­ional Res­erve Bank­ing) felst í eft­ir­far­andi breyt­ing­um:

• Inn­láns­stofn­unum verði óheim­ilt að búa til raf­ræna pen­inga í formi óbund­inna inn­lána.



• Raf­rænir pen­ingar verði varð­veittir á reikn­ingum í Seðla­bank­anum og ekki lán­aðir þriðja aðila.



• Ákvarð­anir um útgáfu nýrra pen­inga verða á höndum pen­inga­magns­nefnd­ar.



• Ákveði pen­inga­magns­nefnd að búa til nýja pen­inga ráð­stafar Alþingi þeim með fjár­lögum eins og öðrum útgjöldum rík­is­ins. Pen­inga­magns­nefnd hefur einnig heim­ild til að lána nýja pen­inga beint til lána­stofn­ana ef aðstæður krefja.

Inn­leið­ing þess­ara breyt­inga mun hafa í för með sér:

• Lækkun skulda rík­is­ins og einka­að­ila. Hversu mikil lækk­unin reyn­ist mun m.a. velta á ákvörð­unum stjórn­valda um hvort nýir pen­ingar verði nýttir til nið­ur­greiðslu rík­is­skulda og hversu stór hluti af nýju pen­inga­magni fer í að fjár­magna fjár­mála­kerf­ið.



• Auk­inn stöð­ug­leika. Bankar hafa hag af miklu pen­inga­magni og þannig hvata til að búa til pen­inga. Of hraður vöxtur pen­inga­magns hefur magnað hag­sveifl­ur, aukið verð­bólgu og veikt gengi krón­unn­ar. Pen­inga­magns­nefnd hefur ekki hag af því að auka pen­inga­magn umfram þarfir hag­kerf­is­ins og því má gera ráð fyrir að stöð­ug­leiki muni aukast.

Það sem breyt­ist ekki

Nokkuð hefur verið um ástæðu­lausar áhyggjur af afleið­ingum breyt­ing­anna. Má þar nefna:

• Greiðslu­miðl­un. Við­skipta­bank­arnir munu sjá um greiðslu­miðlun líkt og í dag og verða pen­ingar því áfram aðgengi­legir heim­ilum og fyr­ir­tækjum á heima­bönk­um. Meira gegn­sæi felst hins vegar í þjóð­pen­inga­kerfi þar sem bank­arnir myndu inn­heimta þóknun fyrir greiðslu­þjón­ust­una, en sá kostn­aður er fal­inn í vaxta­mun bank­anna í núver­andi brota­forða­kerfi. Þá myndi öryggi greiðslu­miðl­unar aukast, þar sem raf­eyrir er ekki lengur í formi skulda­við­ur­kenn­inga einka­að­ila.



• Lána­starf­semi verður eftir sem áður á höndum bank­anna og ann­arra sem hana stunda í dag. Hún mun fara fram með sama hætti og víða þekk­ist í dag, þar sem gengið er frá fjár­mögnun áður en lán er veitt.



• Tímaum­breyt­ing fjár­magns (matu­rity trans­formation) verður áfram hluti af lána­starf­semi. Fjár­mála­fyr­ir­tækjum ber að mæta kröfum um lausa­fjár­hlut­föll o.fl. sem eru hluti af reglu­verki EES, sem tak­markar áhættu vegna tímaum­breyt­ing­ar­inn­ar.

Útfærslu­at­riðin

Fagn­að­ar­efni er hversu stór hluti athuga­semda við hug­mynd­irnar snýr að útfærslu­at­riðum þjóð­pen­inga­kerf­is­ins. Þar fel­ast tæki­færi til að taka til­lit til og nýta öll sjón­ar­mið til að styrkja enn frekar útfærslu þjóð­pen­inga­kerf­is­ins. Helstu útfærslu­at­riðin eru eft­ir­far­andi og ætti leið­ar­ljós þeirra að vera hámarks­stuðn­ingur við efna­hags­lífið og stöð­ug­leika þess.

Skipan pen­inga­magns­nefnd­ar­innar

Í skýrslu Frosta Sig­ur­jóns­sonar var gengið út frá því að pen­inga­magns­nefndin heyri undir Seðla­banka Íslands. Seðla­bank­inn er í eigu rík­is­ins og heyrir þannig undir valds­svið rík­is­stjórnar hvers tíma. Ein­hverjir hafa áhyggjur af því að pen­inga­magns­nefndin geti orðið hand­bendi rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Aðrir hafa bent á að seðla­bank­inn sé orð­inn of valda­mik­ill. Í þessu sam­hengi er mik­il­vægt að hafa í huga að fyr­ir­komu­lag núver­andi pen­inga­stefnu­nefndar er með þessum hætti og hefur ekki sætt mik­illi gagn­rýni. Þá er seðla­bank­inn sjálf­stæður sam­kvæmt lög­um.

Standi þó vilji til þess að mæta ofan­greindum sjón­ar­miðum væri hægt að hafa nefnd­ina utan seðla­bank­ans. Unnt væri að tryggja fjöl­breytt sjón­ar­mið við ákvarð­anir nefnd­ar­innar með því að skipa nefnd­ina t.d. full­trúum seðla­bank­ans, háskól­anna, lána­stofn­ana, líf­eyr­is­sjóða, laun­þega, atvinnu­rek­enda og fleiri hags­muna­að­ila. Krafa verði gerð um fullt gegn­sæi ákvarð­ana nefnd­ar­inn­ar.

Tíðni funda pen­inga­magns­nefndar

Til þess að kerfið sé sveigj­an­legt gæti pen­inga­magns­nefndin þurft að bregð­ast skjótt við breyttum aðstæð­um. Fjöldi funda pen­inga­magns­nefnd­ar­innar yrði ákvarð­aður með þetta að leið­ar­ljósi.

Vaxta­stig

Í dag eru stýri­vextir helsta tæki seðla­bank­ans við að fram­fylgja pen­inga­stefnu sinni. Seðla­bank­inn getur áfram sinnt hlut­verki sem lán­veit­andi lána­stofn­ana og haft áhrif á vexti með þeim hætti. Hugs­an­lega vilja menn gera þetta með breyttu sniði.

Pen­inga­í­gildi (near money)

Hugs­an­legt er að hvatar mynd­ist fyrir fjár­mála­stofn­anir til að skapa svo­nefnd pen­inga­í­gildi til þess að halda sem stærstum hluta pen­inga­magns­ins á efna­hags­reikn­ingi sín­um. Þetta yrði t.d. gert með útgáfu ávís­ana á fjár­fest­ing­ar­reikn­inga (In­vest­ment accounts). Ávís­an­irnar gætu síðan gengið kaupum og sölum í við­skiptum með vöru og þjón­ustu og þannig orðið ígildi pen­inga. Tvennt myndi virka letj­andi til slíkrar starf­semi í þjóð­pen­inga­kerfi:

• Hvorki verður til staðar inn­stæðu­trygg­inga­kerfi eða rík­is­á­byrgð á slíkum pen­inga­í­gild­um. Fólk með slíkar eignir eiga því á hættu að tapa þeim á meðan inn­eignir á færslu­reikn­ingum verða ávallt örugg­ar.



• Ríkið við­ur­kennir aðeins inn­stæður á færslu­reikn­ingum sem fullnaða­greiðslur skatta. Þannig þyrftu eig­endur pen­inga­í­gilda að skipta þeim reglu­lega í færslu­reikn­inga. Í þessu sam­hengi má nefna að eitt form pen­inga­í­gilda, svo­nefndir hlið­ar­gjald­miðlar (complem­ent­ary cur­rencies), hafa þrátt fyrir tölu­verðar vin­sældir á mörgum stöðum aðeins náð útbreiðslu sem nemur örfáum pró­sentum af pen­inga­magni við­kom­andi þjóðar af þess­ari ástæðu.

Hugs­an­legt er að ofan­greindir hvatar reyn­ist ekki nægj­an­legir í umhverfi hárra vaxta. Þá er unnt að gera færslu­reikn­ing­ana vaxta­ber­andi til þess að draga úr þeim freistni­vanda. Pen­inga­magns­nefndin myndi ákvarða vext­ina og nýir pen­ingar yrðu gefnir út til greiðslu þeirra. Vext­irnir yrðu hóf­legir og ávallt lægri en vextir sem bjóð­ast á fjár­fest­ing­ar­reikn­ing­um.

Nið­ur­lag

Grund­vall­ar­breyt­ingar munu ávallt hafa víð­tækar afleið­ing­ar. Því er efn­is­leg umræða út frá sem flestum sjón­ar­hornum mik­il­væg. Rann­saka þarf mis­mun­andi útfærslur þjóð­pen­inga­kerfis og bera saman við núver­andi kerfi áður en ákvarð­anir eru teknar um upp­töku nýs kerfis eða að við­halda núver­andi kerfi.

Áður en lengra er haldið þarf fræða­sam­fé­lagið að fram­kvæma rann­sóknir á þessu sviði. Hins vegar verður ávallt á hendi lög­gjafans að inn­leiða breyt­ing­arn­ar. Þó einn stjórn­mála­maður hafi fremur öðrum tekið hug­myndir um þjóð­pen­inga­kerfi upp á arma sína hér­lendis end­ur­spegla þær enga póli­tíska stefnu. Þetta eru kerf­is­breyt­ingar sem þjóna hag­kerf­inu og sam­fé­lagi hvers tíma. Ég vil því hvetja alla til þess að kynna sér hug­mynd­irnar vel og vega þær og meta út frá hags­munum þjóð­fé­lags­ins. Núver­andi kerfi er of skað­legt til þess að búandi sé við það til fram­tíð­ar.

Höf­undur er for­maður Betra pen­inga­kerfis og sér­fræð­ingur á ráð­gjaf­ar­sviði KPMG. Skoð­anir í grein­inni eru settar fram á ábyrgð höf­und­ar.