Í skýrslu Rann­sókn­ar­nefndar Alþingis um orsakir og afleið­ingar banka­hruns­ins má lesa um hag­stjórn­ar­mis­tökin sem gerð voru sem á færi­bandi væri á árunum upp úr alda­mótum og fram að Hruni. Sam­an­dregið fólust þau í eft­ir­far­andi;

- Fjár­mála­stofn­anir léku lausum hala. Ekki var gef­inn gaumur að ofvexti hinna nýeinka­væddu banka, áhættu­samri fjár­mögnun þeirra og glæfra­legum lán­veit­ingum og kross­eigna­tengsl­u­m., Þá var eft­ir­liti með fjár­mála­starf­semi  ábóta­vant og ekki var skeytt um að treysta inn­viði og stofn­anir sam­fé­lags­ins sem hefðu getað afstýrt óför­un­um.

- Stór­iðju­fjár­fest­ingu, sem nam hátt í 1/3 af vergri lands­fram­leiðslu þess tíma, var dælt nán­ast með handafli inn í hag­kerfið á örfáum miss­erum svo gríð­ar­leg þensla hlaust af.

- Pen­inga­stefnan og mátt­litlir til­burðir Seðla­bank­ans til að hemja þenslu vís­uðu í vestur en aðgerðir rík­is­stjórn­ar, einkum í skatta­málum og hús­næð­is­mál­um, í aust­ur. Mis­vísandi hag­stjórn­ar­að­gerðir urðu þannig til að gera illt verra.

- Kosn­inga­víxlar Sjálf­stæð­is­flokks um stór­felldar skatta­lækk­anir hátekju­fólks og fjár­magns­eig­enda og Fram­sókna­manna um hækkað veð­setn­ingn­ar­hlut­fall hús­næð­is­lána voru látnir falla á lands­menn þrátt fyrir aug­ljós ein­kenni ofhitn­unar í hag­kerf­inu. Í kjöl­farið rudd­ust bank­arnir inn á íbúða­lána­mark­að­inn, buðu 100% fjár­mögnun íbúða­kaupa og fljót­lega kvikn­aði í bygg­ing­ar­geir­an­um.

- Víta­hringur vaxta­hækk­ana, styrk­ingar raun­gengis og stór­fellds við­skipta­halla var lát­inn hald­ast órof­inn árum saman þótt ljóst væri að allt stefndi í óefni.

- Hag­vöxtur var drif­inn áfram af síauk­inni skuld­setn­ingu heim­ila, fyr­ir­tækja og sveit­ar­fé­laga og reynd­ist því tál­sýn.

- Ávöxtun á hluta­bréfa­mark­aði byggð­ist á upp­skrúf­uðum sýnd­ar­verð­mæt­um, froðu og hring­ferli fjár­muna í skuld­settum yfir­tökum sam­tímis því að raun­veru­legt eigið fé margra fyrrum traustra fyr­ir­tækja var flegið innan úr þeim og sólundað en eftir stóðu galtómar skelj­ar.

Þannig var það og ískaldar afleið­ing­arnar birt­ust í Hrun­inu.

Aldrei aft­ur, var það ekki?

Það hefur svo sann­ar­lega kostað fórn­ir, blóð, svita og tár að kom­ast þangað sem við þó erum kom­in, Íslend­ing­ar. Sem betur fer sneri nei­kvæða hag­sveiflan við undir lok árs 2010 og síðan hefur verið sam­felldur hag­vöxt­ur, atvinnu­leysi hefur minnkað og stór­felldum halla­rekstri rík­is­sjóðs var snúið í jöfnuð frá og með árinu 2013. Bat­inn hefur haldið áfram und­an­farin tvö ár og nú segja hag­fræð­ingar að slak­inn sé horf­inn úr þjóð­ar­bú­skapn­um.

­Sögðum við ekki, öll sem eitt, á árunum fyrst eftir hrun að ein rík­asta skyldan við okkur sjálf og fram­tíð­ina væri að gera allt sem í okkar valdi stæði til að fyr­ir­byggja að slíkar efna­hags­legar og félags­legar ham­farir af manna völdum gætu nokkurn tím­ann end­ur­tekið sig? Jú, mig minnir það.

En hvað þýðir það á manna­máli að slaki sé horf­inn úr þjóð­ar­bú­skapn­um? Hvað þýðir það skoðað í ljósi bit­urrar reynslu af mis­tök­un­um, ég vil segja afglöp­un­um, sem framin voru á Íslandi á árunum fyrir Hrun? Jú, þýðir það ekki að þensla, ójafn­vægi og svo ofhitnun geti verið handan við hornið ef við gætum ekki að okk­ur? Og ætlum við ekki að gera það núna, gæta að okkur það er að segja? Sögðum við ekki, öll sem eitt, á árunum fyrst eftir hrun að ein rík­asta skyldan við okkur sjálf og fram­tíð­ina væri að gera allt sem í okkar valdi stæði til að fyr­ir­byggja að slíkar efna­hags­legar og félags­legar ham­farir af manna völdum gætu nokkurn tím­ann end­ur­tekið sig? Jú, mig minnir það.

Er byrjað að kynda upp?

Í ljósi þess sem að ofan greinir hlýtur það nú að vera skylda okkar að vera vel á verði, spyrja hinna gagn­rýnu spurn­inga og bregð­ast við áður en það er um sein­an. Við sem reyndum að vara við og benda á hætt­urnar á fyr­ir­hrunsár­unum vorum gjarnan afgreidd sem fúl á móti, við sæjum ekki veisl­una, við værum á móti fram­förum og nýjum tím­um. Nú vilja ólík­leg­ustu aðilar þá Lilju kveðið hafa, halda því fram að þeir hafi varað við, jafn­vel séð hrunið fyr­ir. Látum það vera, en hvernig munu menn þá taka því nú þegar óhjá­kvæmi­legt er að mæla þessi varn­að­ar­orð:

Frek­ari bati í afkomu rík­is­ins er því að stöðvast og verða að engu í höndum hinna reynslu­litlu kynd­ara í Stjórnarráðinu.

Sam­tals er tekju­grunnur rík­is­ins orð­inn a.m.k. 30 millj­örðum veik­ari en hann var á árinu 2013 án þess að tekið sé til­lit til þess að þessir tekju­stofnar gæfu nú meira af sér en fyrr í krafti efna­hags­batans. Og nú á að sögn að bæta a.m.k. 20 millj­örðum við þessa tölu til að liðka fyrir kjara­samn­ingum í formi tap­aðra skatt­tekna og auk­inna útgjalda. Það hafa því lekið út tekjur og bætst við útgjöld á vakt þess­arar rík­is­stjórnar sem veikja fjár­hags­stöð­una umtals­vert. Enda er rík­is­fjár­mála­á­ætlun fjár­mála­ráð­herra, sem nú liggur fyrir Alþingi, fremur dauf­leg lesn­ing með afkomu rík­is­sjóðs rétt við núllið næstu fjögur ár og var það áður en útgjalda­pakk­inn tengdur kjara­samn­ingum kom fram. Frek­ari bati í afkomu rík­is­ins er því að stöðvast og verða að engu í höndum hinna reynslu­litlu kynd­ara í Stjórn­ar­ráð­inu. Ekki er það góður und­ir­bún­ingur undir glímu við aukna þenslu né heldur undir raun­veru­lega nið­ur­greiðslu skulda sem leiða myndi til lægri vaxta­kostn­aðar rík­is­sjóðs og þar með aukna getu hans til að standa undir útgjöldum til vel­ferð­ar­mála á kom­andi árum.

- Umtals­verðar fjár­fest­ingar í með­al­stórum iðn­fyr­ir­tækj­um, hót­elum og auknum íbúð­ar­bygg­ingum eru nú að bæt­ast inn í hag­kerf­ið. Allt er það ánægju­legt en þetta þarf að taka með í reikn­ing­inn þegar þan­þol hag­kerf­is­ins er met­ið.

- Seðla­bank­inn er dæmdur til að hækka vexti við þessar aðstæður sem er nógu bölvað þótt það leiði ekki endi­lega til óraun­hæfrar styrk­ingar geng­is, þökk sé grimmum og sjálf­sögðum upp­kaupum bank­ans á gjald­eyri.

- Pen­inga­magn í umferð er enn alltof mikið á Íslandi og gríð­ar­mikil fjár­fest­ing­ar­geta líf­eyr­is­sjóð­anna safn­ast upp í hag­kerf­inu sökum fjár­magns­haft­anna.

- Fyrstu merki bólu­mynd­unar eru vel sýni­leg á fast­eigna­mark­aði, a.m.k. í 101 Reykja­vík, og eru þó áhrif hinnar frá­leitu skulda­nið­ur­færslu, sem að allt of stórum hluta skil­aði fjár­munum úr rík­is­sjóði til fólks sem var í ágætum efnum fyr­ir, vænt­an­lega ekki nema að litlu leyti komin fram.

- Vöru­skipta­jöfn­uð­ur­inn hefur verið að veikj­ast und­an­farin miss­eri og ef ekki kæmi til hinn ævin­týra­legi vöxtur ferða­þjón­ust­unnar og jákvæður þjón­ustu­jöfn­uður væri við­skipta­jöfn­uð­ur­inn í heild ekki beys­inn.

Förum var­lega með eld­inn

Það er ekki kviknað í, en elds­mat­ur­inn er víða, og spurn­ing hvort núver­andi ráða­mönnum okkar sé treystandi fyrir eld­spýt­un­um. Um það hef ég miklar og vax­andi efa­semdir eins og reyndar sístækk­andi meiri­hluti þjóð­ar­innar ef marka má skoðanakannanir.

Margt fleira mætti tína til sem ástæða er til að hafa gætur á. Nið­ur­staðan er að jafn inni­lega og við gleðj­umst yfir áfram­hald­andi bata í þjóð­ar­bú­skapn­um, hag­vexti, minnk­andi atvinnu­leysi o.s.frv., þá þurfum við að halda vöku okkar og reyna að læra af fyrri og bit­urri reynslu. Það er ekki kviknað í, en elds­mat­ur­inn er víða, og spurn­ing hvort núver­andi ráða­mönnum okkar sé treystandi fyrir eld­spýt­un­um. Um það hef ég miklar og vax­andi efa­semdir eins og reyndar sístækk­andi meiri­hluti þjóð­ar­innar ef marka má skoð­ana­kann­an­ir. Það hættu­lega er að upp­sveiflu­tími þenslu og ofhitn­unar virkar eins og þægi­legt deyfi­lyf á gagn­rýn­is­lausa svefn­gengla. Rík­is­sjóður flýtur um sinn vegna froðu­tekna af efna­hags­um­svifum sem svo reyn­ast ekki inni­stæður fyrir og þá verður harka­legur sam­dráttur óum­flýj­an­leg­ur, en við eigum ekki að þurfa að gera þá til­raun aft­ur. Við vitum af nýlegri og dýr­keyptri reynslu hvernig hún end­ar.

Agaður rík­is­bú­skapur með vax­andi afgangi af rík­is­sjóði sem þannig styddi við mark­mið pen­inga­stefn­unnar um leið og for­gangs­raðað væri í þágu hinna tekju­lægri, vel­ferð­ar­kerf­is­ins og mik­il­væg­ustu inn­viða­fjár­fest­inga er leiðin sem þarf að fara. Kjara­samn­ing­ar, sem hækka sér­stak­lega hin smán­ar­lega lágu lægstu laun á Íslandi og væru studdir af sam­kynja skatta­legum aðgerð­um, verða samt að rúm­ast innan þess ramma sem þjóð­ar­bú­skapnum eru settir og það myndu þeir gera ef rétt væri spilað á móti meðal ann­ars og ekki síst í rík­is­fjár­mál­un­um. Auk­inn jöfn­uður er svarið og er í senn bæði sam­fé­lags­lím og hag­stjórn­ar­tæki sem alltof oft er horft fram­hjá í glímunni við þessi mál. Ójöfn­uð­ur­inn er upp­drátt­ar­sýki kap­ít­al­ism­ans, inn­an­mein hans, sem fyrr en síðar gengur af honum dauðum ef svo heldur sem horf­ir.

Höf­undur er alþing­is­maður og fyrr­ver­andi fjár­mála­ráð­herra