Heim­ilda­myndin Face­bookistan var sýnd á Nor­rænu kvik­mynda­há­tíð­inni sem haldin var í Nor­ræna hús­inu dag­ana 13.-20. apr­íl. Myndin hefur flakkað milli kvik­mynda­há­tíða um allan heim og gengið mjög vel. Kjarn­inn sett­ist niður með leik­stjór­an­um Jakob Gottschau og spjall­aði um kvik­mynda­gerð­ar­ferlið og rit­skoðun og gagna­geymslu á Face­book. 

Jakob Gottschau er danskur heim­ilda­mynda­gerð­ar­maður og hefur starfað sem slíkur í 22 ár. Hann hefur t.d. unnið með sögu­legt efni um Islam, inn­flytj­endur í Dan­mörku og sam­band Dan­merk­ur, Græn­lands og Fær­eyja. Hann byrj­aði að skrifa sem blaða­maður þegar hann var við háskóla­nám í Hró­arskeldu. Hann seg­ist glaður hafa yfir­gefið akademískt starf til þess að skrifa og síðar búa til mynd­ir. 

Útgangs­punktur Face­bookistan er spurn­ing­in: „Ef Face­book væri þjóð, hvernig væri henni stjórn­að?“ Jakob segir að spurn­ingin sé mik­il­væg vegna þess að í dag er Face­book einmitt stærsta „land­ið“ í heim­inum og að hans mati hefur fyr­ir­tækið ákveðnum skyldum að gegna gagn­vart not­endum sín­um.

Var fyrst hrif­inn af hug­mynd­inni um Face­book

Hann byrj­aði á verk­efn­inu fyrir meira en þremur árum. „Ég hafði gert lítil verk­efni um sam­fé­lags­miðla í Kína, Egypta­landi og Kam­bó­díu. Ég hef mik­inn áhuga á því hvernig sam­fé­lags­miðlar láta fólk í kúg­uðum löndum eiga í ann­ars konar sam­skiptum en þekkt­ust fyrir tíma miðl­anna,“ segir Jak­ob. Hann var því tölu­vert hrif­inn af sam­fé­lags­miðlum á þessum tíma og hann seg­ist á vissan hátt enn vera það. 

En á sama tíma og hann hafði lokið því verk­efni þá lenti vinur hans og sam­starfs­fé­lagi, sem er danskur rit­höf­und­ur, í því að vera rit­skoð­aður á Face­book. Hann not­aði mið­il­inn til að eiga í sam­skiptum við aðdá­endur sína og les­end­ur. Hann hafði skrifað bók um hippa á 7. ára­tugnum og safnað saman mikið af myndum frá þessu tíma­bili. Hann setti mynd­irnar inn á Face­book en sumar þeirra voru nekt­ar­mynd­ir. Mynd­unum sem hann hafði póstað var nokkru síðar eytt og fékk hann þau stöðl­uðu skila­boð að inni­hald pósts­ins hafi brotið gegn not­enda­reglum Face­book.

Handa­hófs­kennd rit­skoðun

Jakob segir að þetta hafi verið vendi­punkt­ur­inn til að kanna hver rit­stýrir efn­inu sem birt­ist á Face­book. „Það er fólk þarna úti að rit­skoða á hverjum degi. Í dag er Face­book nefni­lega stærsti almenn­ings­staður í heim­i,“ segir hann. „En hvernig fer fólk að því að rit­skoða allt þetta efni og hver gerir það?“ Hann telur að rit­skoð­unin bein­ist ekki ein­ungis að þessu afslapp­aða skand­in­av­íska við­horfi til t.d. nekt­ar, heldur sé efni póli­tískra hreyf­inga einnig tekið fyr­ir. „Í Tyrk­landi, Egypta­landi og Sýr­landi er verið að rit­skoða ýmsa hópa,“ segir hann. Hann bendir á að ákveð­inn tví­skinn­ingur birt­ist í vel­sæm­is­reglum á Face­book. Til dæmis sé nekt á sól­ar­bað­strönd ekki leyfi­leg en öðru gegni um ofbeldi gegn konum í Sýr­land­i. 

Kossar sam­kyn­hneigðra séu jafn­vel ekki leyfi­legir á meðan það er í lagi fyrir gagn­kyn­hneigða að sýna atlot sín. „Þegar leit­ast var eftir við­brögðum frá Face­book þá sögð­ust þeir ekki hafa for­dóma gegn sam­kyn­hneigð­u­m,“ segir Jak­ob. En þrátt fyrir þessar yfir­lýs­ingar þá ger­ist þetta ítrek­að. Því telur hann að þessi rit­skoðun á Face­book sé algjör­lega handa­hófs­kennd.

Stofnun sem stjórnar stærsta almenn­ings­rými í heimi

Til þess að kom­ast að því hvernig Face­book rit­skoðar þá ætl­aði Jakob að finna ein­hvern sem starf­aði við rit­skoð­un. „Við þurftum að tala við mann­eskju sem hefur eitt­hvað með þetta að gera. Og við fundum eina. Hún vildi njóta nafn­leyndar en það sem ég get sagt er að hún er fá Suð­aust­ur-Asíu. Hún fékk 1 doll­ara á tím­ann og gerði samn­ing við Face­book að segja ekki frá störfum sín­um.“ En þrátt fyrir það þá var hún til­búin að ræða við Jakob undir nafn­leynd. Hún sagði einnig frá því að ef hún gæti farið yfir 4000 myndir á klukku­stund (0.9 sek á mynd) þá fengi hún allt að 4 doll­ara á tím­ann. Hann segir að rit­skoð­unin verði vænt­an­lega ekki nákvæm þegar slíkt magn eigi í hlut. Að mati Jak­obs er um að ræða stofnun sem stjórnar stærsta almenn­ings­rými í heimi með miklu gagna­magni. Í því felist gríð­ar­leg sam­fé­lags­leg ábyrgð.

En hvað verður um þær upp­lýs­ingar sem birt­ast á Face­book?

Hinn vink­ill­inn sem tek­inn er fyrir í heim­ilda­mynd­inni er réttur til frið­helgi einka­lífs. Jakob segir að sá sjón­ar­hóll hafi komið til nokkru seinna í verk­efn­inu. Hann ákvað að rann­saka hvernig Face­book færi með þær upp­lýs­ingar sem koma inn í gagna­banka þeirra. „Face­book er með stefnu um frið­helgi einka­lífs en óljóst er hvernig þeir sem fyr­ir­tæki fara með þær upp­lýs­ingar sem not­endur setja á Face­book,“ segir hann. Hann tekur sem dæmi að þegar ein­hverju er eytt á Face­book þá sé því í raun og veru ekki eytt. Hann segir að öll gögn séu geymd og að not­and­inn hafi ekki yfir­ráð yfir því hvað verður um þau gögn. 

„Ég held að það sé óhætt að full­yrða að það sé ekki hægt að treysta Face­book fyrir gögnum sem sett eru inn á vef­inn,“ segir Jak­ob. Hann telur þetta vera mikið vanda­mál þrátt fyrir að fólk hafi jafn­vel ekk­ert að fela. Þetta sé ákveðið prinsipp í lýð­ræð­is­sam­fé­lögum sem ekki megi hrófla við. Það megi jafn­vel líta á þetta sem gróft mann­rétt­inda­brot. „Við sem mann­eskjur eigum rétt á því að eiga okkar einka­líf út af fyrir okk­ur. Rík­is­stjórnir og fyr­ir­tæki verða að vera gagnsæ en ekki ein­stak­ling­ar,“ telur hann. 

Jakob vitnar í Edward Snowden sem seg­ir: „Ef þér er ekki sama um frið­helgi einka­lífs af því að þú hefur ekk­ert að fela þá er líka hægt að segja að þér sé sama um mál­frelsi af því þú hefur ekk­ert að segja.“ Jakob lítur því þannig á að þrátt fyrir að maður hafi ekk­ert að fela þá sé mik­il­vægt að virða þessa frið­helg­i. 

Hann segir að Face­book sé langstærsta fyr­ir­tækið sem safni gögnum af ýmsu tagi um not­endur sína og okkur öll. Að það sé mik­il­vægt fyrir okkur sem neyt­endur að vita hvað verður um gögnin okk­ar. 

Face­book lokað og ógagn­sætt

Jakob segir að þrátt fyrir að fyr­ir­tækið seg­ist vera opið og í sam­bandi við not­endur sína þá sé raunin önn­ur. Það á ein­ungis í sam­skiptum við not­endur sína þegar það ræður sjálft aðstæð­unum og sé við völd. Hann telur fyr­ir­tækið ekki opið heldur þvert á móti mjög lokað og ógagn­sætt. Það eigi ekki í sam­skiptum við not­endur sína og sé í raun sama um þá. Það sé gam­al­dags að því leyt­i. 

Jakob seg­ist aldrei hafa fengið svör frá fyr­ir­tæk­inu. Hann hafði sam­band við full­trúa Face­book á Norð­ur­lönd­un­um, hann sendi tölvu­póst á höf­uð­stöðv­arnar í Paulo Alto og hann fór til höf­uð­stöðv­anna í Nýju-Delhi á Ind­landi og í Kali­forníu og bankað upp á. Hann seg­ist hafa beðið um svör og að fá að tala við ein­hvern en ekki fengið nein svör eða við­brögð af neinu tagi. Einu mann­eskj­urnar sem hann náði að tala við voru örygg­is­verðir sem gátu ekki gefið svör eða bent á aðra tengiliði. Hann segir að Face­book hafi hunsað hann algjör­lega. 

Fólk verður að geta notað dul­nefni

„Einu til­fellin þar sem Face­book svarar eða gefur athuga­semdir eru þegar fréttir birt­ast á CNN eða BBC. Þá heyr­ist í þeim,“ segir Jak­ob. „Fyrir utan það þá ekk­ert.“ Hann nefnir dæmi þar sem dragdrottn­ing, Sister Roma, fór með mál sitt í fjöl­miðla. Face­book hafði eytt not­enda­reikn­ing hennar vegna þess að hún not­aði ekki sitt raun­veru­lega nafn. Hún sætti sig ekki við það og upp hófst mikil fjöl­miðlaum­fjöllun sem varð til þess að Face­book leyfði Sister Roma að halda reikn­ingi sín­um. Hún hafi þó verið mjög gagn­rýnin á að ekki hafi allir fengið sömu mögu­leika og hún til að gera slíkt hið sama. 

Jakob segir að margir séu í þeirri stöðu að eiga erfitt með að koma fram undir sínu raun­veru­lega nafni. Að baki geti legið margar ástæð­ur, fólk geti verið að flýja ofbeldi eða póli­tískar ofsóknir og því þurft að nota dul­nefni.  

Lönd í Evr­ópu byrjuð að stöðva gagna­flutn­ing­ana

„Við elskum öll sam­fé­lags­miðla og Face­book en mörg lönd í Evr­ópu eru farin að draga í efa stjórn­un­ar­hætti Face­book,“ segir Jak­ob. Nokkrir dóm­stólar í Evr­ópu hafa dæmt fyr­ir­tæk­inu í óhag þegar kemur að gagna­flutn­ingum milli Evr­ópu og Banda­ríkj­anna. Þeir líta svo á að ekki megi flytja svo mikið af gögnum milli heims­álf­anna. 

Jakob segir að hann sé ánægður með þessa þróun því gagna­magnið sé orðið svo gríð­ar­legt hjá Face­book. „Þeir vita svo mikið um okkur og við vitum svo lítið um þá,“ segir hann. „Við þurfum að vita meira.“

Enn með Face­book-­reikn­ing en hættur að „læka“

Jakob er enn með Face­book-­reikn­ing­inn sinn vegna þess að það er hent­ugt fyrir hann sem kvik­mynda­gerð­ar­mann. Hann segir þó að hann sé hættur að deila efni eins og hann gerði áður. Hann sé hættur að „læka“ og tjá sig Face­book. Hann hafi ekki lengur áhuga á því að fyr­ir­tækið hafi slíkar upp­lýs­ingar um sig. Hann vill þó ekki meina að hann sé væni­sjúk­ur, hann vilji bara fá að ráða því sjálfur hvaða upp­lýs­ingar séu geymdar og hverjar ekki. 

Hann von­ast til að sam­fé­lags­miðlar fram­tíð­ar­innar verði með­vit­að­ari um ábyrgð sína og stöðu. Að rit­skoðun verði ekki eins og hún er í dag og ef fólk langi til að eyða efni að sínu frum­kvæði þá ætti það að geta það. „Við elskum nefni­lega sam­fé­lags­miðla og þeir eru komnir til að ver­a,“ segir hann að lok­um.