Á sjúkra­hús­inu Vogi gæt­irðu rek­ist á mann á níræð­is­aldri í fyrstu með­ferð­inn­i sinni. Göngu­lagið ber vott um langvar­andi þíamínskort vegna ofdrykkju en sam­t er mað­ur­inn rétt að byrja að átta sig á hvert þeir stefna, hann og Bakkus. Þú ­sérð konu sem þú kann­ast við af for­síðum tíma­rita. Hún er háð verkja­lyfjum og þegar lækn­is­skammt­ur­inn dugar ekki leitar hún til dílera göt­unn­ar. Pels­klædd. Og drekkur kampa­vín ofan í lyf­in. Öruggt er að þú hittir barn sem mis­not­ar á­fengi, kanna­bis og örvandi eftir efnum og aðstæð­um, barn sem ólst upp í eymd og átti aldrei séns – nema það hafi alist upp í allsnægtum og björt fram­tíð brosað við. Á Vogi hitt­irðu fólk við dauð­ans dyr með brenndar brýr að baki. Flestir eru samt bara venju­legt fólk sem misst hefur fót­anna um hríð. Kannski áttu eftir að horfast þar í augu við sjálfan þig einn góðan veð­ur­dag?

Viss­irðu að ­kenn­ari barns­ins þín gæti verið dag­drykkju­mann­eskja? Að gömlu,  hljóð­látu hjónin í næstu íbúð eru alltaf rall­hálf þegar líður á dag­inn? Að sá sem klippir þig eða sú sem nuddar geng­ur ­fyrir amfetamíni? Veistu hvað er í kaffi­krús yfir­manns­ins eða brúsa einka­þjálf­ar­ans? Hef­urðu grænan grun um hversu margir bíl­stjórar eru á ein­hverju, ekki bara á laug­ar­dag­kvöldum heldur líka á mið­viku­dags­morgn­um?

Hvern ein­asta dag árs­ins eru með­ferð­ar­úr­ræði Íslands full­nýtt. Öll pláss hjá SÁÁ, ­Sam­hjálp, Krýsu­vík­ur­sam­tök­unum og Land­spít­al­an­um. Ein­hverjir ganga til­ sál­fræð­inga vegna drykkju eða fara í með­ferðir erlendis og sumir taka út ­með­ferð­ina í fang­els­um. Á yfir­fullum deildum allra spít­ala liggur fólk með alls kyns sjúk­dóma sem er samt fyrst og fremst er að fást við ómeð­höndl­aða fíkn. ­Neyð­ar­mót­tökur slysa og ofbeldis eru fullar af fórn­ar­lömbum Bakkusar og á göt­u­m Reykja­víkur eru hátt í tvö hund­ruð manns heim­il­is­laus­ir, lang­flestir vegna mis­notk­un­ar á áfengi eða öðrum vímu­efn­um. Í kirkju­görðum hvílir fólk sem frekar hefði átt að velja að fara í með­ferð.

En bata­sam­fé­lagið er líka stórt. Í hverju krumma­skuði hitt­ast alkó­hólistar í bata og nota heilandi aðferðir sam­tals­ins til að halda sér edrú. Sama gildir um öflugt sam­fé­lag aðstand­enda þar sem fólk finnur hvert annað í leit að bættri líð­an. Við erum að tala um stóran hluta þjóð­ar­inn­ar. Við erum að ræða dauð­ans al­vöru­mál.

Og samt eru þeir til sem vilja bæta að­gengi að áfengi

Segjum að á­fengi hafi enn ekki verið fundið upp. Einn dag­inn kemur maður til­ ­gos­drykkja­fram­leið­anda með upp­skrift að drykk sem gerir alla glaða. „Frá­bært, ­seljum hann í fal­legum flöskum,“ segir fram­leið­and­inn en þar sem vök­vinn er hug­breyt­andi þarf að rann­saka hann eins og hvert annað lyf áður en hann fer á mark­að. Fljót­lega fara veik­indi og óæski­leg hegðun að gera vart við sig í rottu­búr­un­um og sum dýrin sækja meira en eðli­legt þykir í gleði­drykk­inn, sem endar með­ ­þján­ingum og ótíma­bærum dauða. Sam­bæri­leg til­raun hefur staðið yfir í mann­heimum í árþús­und­ir. Helstu rann­sókn­ar­nið­ur­stöður eru þær að hluti mann­kyns ræður ekki við neyslu á vín­anda á meðan aðrir hafa ómælda gleði af ,,þrúgna gullnum tárum“ sem glóa, svo vitnað sé í nítjáundu aldar þjóð­skáld sem hefð­i þurft að fara í með­ferð til að heim­ur­inn fengið notið hæfi­leika hans leng­ur. Í ald­anna rás hafa ýmsar get­gátur verið uppi um ástæður þess að nokkur stór ­pró­sentu­tala mann­kyns þolir ekki áfengi en nú telja menn ástæð­una helst að f­inna í erfða­meng­inu.

Fyr­ir­ alls­herj­ar- og mennta­mála­nefnd Alþingis liggur þessa dag­ana frum­varp um að ­leyfa sölu á  bjór og léttum vínum í mat­vöru­versl­un­um. Sam­þykki Alþingi það mun veru­lega kvarn­ast úr til­trú minni á full­trúa­lýð­ræð­inu af því að mér fynd­ist ein­kenni­legt að Alþingi sam­þykkti það ­sem kann­anir sýna að hátt í sjö af hverjum tíu Íslend­ingum eru mót­falln­ir.

Reynsla og ­rann­sóknir sýna að bætt aðgengi eykur áfeng­is­neyslu. Ég veit ekki til að hið ­gagn­stæða hafi nokkurn tíma verið sannað með vís­inda­legum hætti en þætt­i ­for­vitni­legt að sjá þá skýrslu sé hún til. Meiri neysla þýðir aukið álag á fé­lags- og heil­brigð­is­kerfi en nú er einmitt uppi hávær umræða um hvort heil­brigð­is­kerfi okkar þolir meira fjársvelti. Leik­manni eins og mér þætt­i óskilj­an­legt að þing sam­þykkti lög sem vitað er að auka enn á vanda heil­brigð­is­kerf­is­ins.  

And­staða ­þjóð­ar­innar eykst eftir því sem umræð­unni vindur fram. Á vef Alþingis má les­a ­at­huga­semdir fólks og félaga­sam­taka við frum­varp­inu og þar kemur í ljós að lýð­heilsurök and­stæð­inga frum­varps­ins vega þyngra í hugum fólks en við­skipta­frels­is­rök frum­mæl­enda. Flestir vilja við­skipta­frelsi en það er dap­ur­legt að almenn­ingur treystir við­skipta­líf­inu almennt illa en sér í lag­i til að ann­ast dreif­ingu á þeirri ein­kenni­legu vöru sem er ann­ars vegar ávanda­bind­and­i vímu­gjafi og hins vegar vand­með­farin mun­að­ar­vara. Við viljum frelsi en við viljum ekki frelsi ein­göngu frels­is­ins vegna heldur sættum okkur við höft og hömlur þegar nauð­syn kref­ur. Lík­lega eru Íslend­ingar til dæmis upp til hópa and­vígir óheftri eign á skot­vopnum og sjá sam­hengið á milli almennr­ar ­byssu­eignar og skot­bar­daga.

Rauð­vín­s­legin vanda­mál

En sum­um finnst hvorki hip og kúl né í takt við tím­ann að ríkið selji áfengi. Hvers ­vegna er ekki hægt að treysta okkur til að kaupa vín í búð eins og aðrir þjóð­ir ráða við, er spurt. En ráða aðrar þjóðir við það? Þótt áfeng­is­vandi Íslend­inga sé ærinn er hann lít­ill í sam­an­burði við flestar aðrar vest­rænar þjóð­ir. Vand­inn er mestur þar sem vín­drykkju­hefðin er lengst og íbú­ar rauð­víns­legn­ast­ir. Dag­drykkj­unni fylgja áfeng­is­tengdir sjúk­dómar sem þekkjast vart á brenni­víns­belt­unum þar sem drykkja ein­kenn­ist af túrum og fyllir­í­um. Ekki skal ég verja drykkju­mynstrið sem löngum hefur sett ljótan svip á sam­fé­lag okkar en vil aðeins nefna þá stað­reynd að með auk­inni dag­drykkju, oft­ast léttra ­drykkja, hefur tíðni áfeng­is­tengdra sjúk­dóma auk­ist veru­lega hér­lend­is. Þess má ­geta að skil­grein­ing á dag­drykkju er sú að áfengi sé smakkað fleiri daga vik­unnar en færri. Kapp­semin verður ekki af Íslend­ingum skafin og nú virðast þeir ætla að taka upp bæði drykkju­mynstr­in. Margir segj­ast nefni­lega drekka flösku á dag en hrynja í það um helg­ar.

Að drekka ­bjór og létt­vín getur verið alveg jafn góð leið til glöt­unar og að drekka brenni­vín eða neyta ólög­legra fíkni­efna. Margir fíklar telja reyndar bjór­inn ver­sta ó­vin­inn af því að hann kemur í svo heppi­legum umbúðum til falls. Maður ætl­ar kannski að fá sér einn hrím­aðan og rankar við sér tíu árum síðar með sprautu­nál í ónýtri æð. Það er sam­fé­lag­inu dýrt að hafa freist­ingar við hvert fót­mál en hvers vegna ættum við að taka til­lit til aum­ingj­anna spyrja sumir og vissu­lega er rétt­mætt að velta því fyrir sér. En ef við kjósum sam­fé­lag án ­sam­fé­lags­legrar ábyrgðar hlýtur ábyrgð­ar­leysið að ná til allra aumra og sjúkra, ekki aðeins þeirra áfeng­i­s­aumu og -sjúku. Eins og við vitum mun það fyrr eða ­síðar líka ná til þeirra sem ekki vilja taka til­lit til aum­ingj­anna.

Það er ekki verið að tala um að banna á­fengi

Lík­lega vildu fleiri þjóðir eiga Vín­búð­ina okkar ef fólk frétti um kosti þess ­fyr­ir­komu­lags sem við, ásamt fleiri nor­rænum þjóð­um, vorum svo heppin að taka ­upp við sölu áfengra drykkja. Vín­búðin er stofnun með þjón­ustu­lund sem ár eft­ir ár skorar hæst allra fyr­ir­tækja á ánægju­vog við­skipta­manna. Hún sinnir kröfu­hörð­u­m connois­se­urum vel en sýnir um leið þeim ábyrgð sem leita stíft í vör­ur versl­un­ar­innar en þola ekki inn­töku þeirra. Raunar er það öfug­snúið að rík­ið ­selji vöru sem getur verið þjóð­inni hættu­leg og lík­lega væri sala áfengis með­ öllum sínum auka­verk­unum bönnuð ef varan væri nýlega upp­fund­in. En áfengi er ekki á útleið í fyr­ir­sjá­an­legri fram­tíð líkt og gæti gerst með ann­að á­vanda­bin­andi og lýð­heilsu­skað­legt efni, tóbak­ið. Með fræðslu, for­vörnum og skertu aðgengi er hugs­an­lega að takast að útrýma reyk­ingum í okkar heims­hluta og fæstir sakna tóbaks­ins, nema fram­leið­end­urn­ir.

Mun­ur­inn á reyk­ingum og drykkju er hins vegar sá að flestir sem reykja vilja hætta en flestir sem dreypa á gullnum veigum hljóta ein­ungis af því ánægju en engan skaða. Íslenska þjóðin er samt bless­un­ar­lega enn á þeirri skoðun að það sé ekki endi­lega nauð­syn­legt að vín sé til sölu alls staðar og alltaf. Í litlu sveit­ar­fé­lagi sem ég þekki kusu íbúar að opna ekki áfeng­is­út­sölu. Meiri­hluta í­búa finnst greini­lega ekki til­töku­mál að keyra í klukku­tíma eftir bús­i. Veit­inga­menn­irnir hafa lík­lega hugsað um það við kjör­kass­ann að það væri betri við­skipta­hug­mynd að selja ferða­mönnum vín á börum en í búð og virku alk­arn­ir vilja sko örugg­lega frekar útvega sér flösk­urnar eftir öðrum leiðum en að láta ­ná­grann­ana telja þær ofan í sig í kaup­fé­lag­inu. Íslensku þjóð­inni virð­ist ekki f­inn­ast það nauð­syn­legt að geta keypt hvítvínið á sunnu­dögum um leið og hum­ar­inn og þá er ekki laust við að maður spyrji hvað gengur ráða­mönnum til að vilja eyði­leggja kerfi sem um ríkir tölu­verð sátt.