Sól­in stendur vakt á heið­bláum himni nótt sem nýtan dag. Hit­inn fer hvað eftir ann­að ­upp fyrir tutt­ugu gráð­ur. Þannig viðrar oft á sumrin norður í Mývatns­sveit. ­Göngu­móðir túristar undr­ast hlýjan sunn­an­blæ­inn þótt sumir trúi ekki skynj­un sinni og hafi enn lopa­húfur á höfði þegar hit­inn er kom­inn yfir tutt­ugu og fimm ­stig. Hér skal þó við­ur­kennt með smærra letri að fyrir kemur að norð­lægar áttir séu ríkj­andi í Mý­vatns­sveit. Mér er til dæmis síð­asta sumar í fersku minni.

Erill­inn utan við Sam­kaup í Reykja­hlíð minnir á iðandi mann­líf á erlendum torg­um. Bið­röð er við búð­ina og vin­sæl kló­settin bak við hana. Ævin­týra­lega útbúin far­ar­tæki standa í röðum á hlað­inu, þar stoppar líka gulur strætó og SBA-rútur sem á sumrin ganga til Akur­eyr­ar, Húsa­vík­ur, Ásbyrgis og Egils­staða. Flug­vélar flögra ­yf­ir, þétt setnar útlend­ingum á leið í útsýn­is­flug til allra átta. Hér kjós­a puttal­ingar að bíða eftir fari á næsta áfanga­stað og fólk lagar mat á prím­usum­ eða skiptir við pylsusal­ann sem einnig býður íslenska kjöt­súpu. ­Ferða­skrif­stofur heims­fólks og heima­fólks pikka upp far­þega í kynn­is­ferðir til­ þekktra og óþekktra nátt­úru­undra þess­arar ein­stöku sveitar og auð­vitað kalla ó­byggð­irn­ar, stærsta ósnortna svæði Evr­ópu. Á bíla­stæð­inu við Sam­kaup hljóma helstu heimstungur en líka marg­vís­leg afbrigði íslenskrar tungu vegna þess að ­ferða­þjón­ustan færir okkur margan góðan mann­inn sem ákveður að ger­ast Ís­lend­ing­ur. 

Það vant­ar ekki fjörið í Mývatns­sveit á sumr­in. Maður veifar sveit­ungum en eng­inn hef­ur tök á að stoppa og spjalla yfir hábjarg­ræð­is­tím­ann enda allir á tólf tíma vöktum og sumir á eins mörgum tólf tíma vöktum og hægt er að koma fyrir á ein­um ­sól­ar­hring. Stöku útför er það eina sem sam­einar inn­fædda. Stemm­ing­in, upp­full af adrena­líni, minnir mig á sumrin mín í frysti­húsum forð­um. Þegar unnið er á næt­ur­vinnu­taxta verða allir svo upp­rifnir við að bjarga verð­mætum að öll þreyta g­leym­ist.

Um manna­skít og fleira

Gamla ­Kaup­fé­lags­húsið stendur við suð­vest­ur­enda bíla­stæð­is­ins. Það hýsir nú mót­tök­ur og agn­arsmáar skrif­stofur Umhverf­is­stofn­un­ar, Vatna­jök­uls­þjóð­garðs og ­upp­lýs­inga­mið­stöðv­ar­innar Mývatns­stofu. Hingað koma hvern sum­ar­dag þús­und­ir­ ­ferða­manna til að fræð­ast um allt sem fyrir augu ber á þessum fram­andi stað. Auk þess að upp­fræða fólk hafa stofn­an­irnar þrjár, ásamt Rann­sókn­ar­mið­stöð­inn­i við Mývatn, marg­vís­legum nátt­úru­vernd­ar­hlut­verkum að gegna. Hvar­vetna í heim­inum skal aðgát höfð í nær­veru Móður jarðar en sér­stak­lega á stöðum eins og ­Mý­vatni. Vatna­svið Mývatns og Laxár eiga sér enga hlið­stæðu í ver­öld­inni enda nýtur svæðið verndar með lögum og alþjóða­samn­ing­um. Slæm umgengni við vatna­svæði Mývatns hefur til að mynda áhrif á fugla­líf um allan heim.

Til eru ­ferða­menn sem sýna ein­beittan brota­vilja í níð­ings­skap sínum gegn nátt­úr­unni en flestir skilja hve við­kvæm íslensk nátt­úra er – ef þeim er sagt það. Erlend­ir ­ferða­menn skilja ekki íslenska nátt­úru, vegi og veð­ur­far nema þeim sé hjálp­að til þess. Land­verðir eru sú stétt sem er í einna nán­ustum tengslum við fólk sem ­ferð­ast á eigin veg­um. Mér þótti það merki­leg ákvörðun stjórn­valda hér um árið að mæta auknum ferða­manna­straumi með nið­ur­skurði í land­vörslu. Norður í Mý­vatns­sveit fæ ég ekki betur séð en að æ færri land­verðir noti æ meira af tíma sínum til að tína upp manna­skít í nátt­úruperl­um. Sífellt minni tími virð­is­t ­gef­ast til að fræða ferða­menn um ákjós­an­lega umgengni við ein­stakt líf­rík­i ­Mý­vatns.

Afkoma og áhyggjur inn­fæddra

Fjalla­drottn­ing, ­móðir mín, breiðir út faðm­inn. Feg­urðin er hvít­blá, orkan djúp­fryst. Frostrós­ir prýða glugga og nær hnött­ótt­ur, gylltur máni hverfur af himni yfir Hverfjall­i þegar keyrt er inn í guf­una sem leggur af Helga­vogi. Lágreist býli kúra í snjónum sunnan vatns og bjarkir sýn­ast silfraðar í flóð­lýs­ing­unni við Skútu­staða­kirkju. ­Uppúr þrí­hyrndu Belgjar­fjalli standa skær­græn norð­ur­ljós eins og strók­ur.

Ferða­menn eru líka teknir að flykkj­ast í Mývatns­sveit til að líta feg­urð vetr­ar­ins. Þeg­ar ég skrapp norður um dag­inn undrað­ist ég iðandi mann­lífið í febr­úar en minnt­ist um leið fábreytts félags­lífs­ins þegar ég bjó þarna fyrir um tutt­ugu árum. Ef ­mið­ill kom í sveit­ina mætti ég á skyggni­lýs­ingu bara til að hafa eitt­hvað við að vera á síð­kvöld­um.

Nú geta margir gisti- og veit­inga­stað­anna, sem bráðum fylla annan tug­inn, haft opið ­yfir vet­ur­inn. Hér eru engir alþjóð­legir skyndi­bita­staðir en sum­ir veit­inga­stað­anna eru í þeim gæða­flokki að ítalskir sæl­kerar hringja í hrifn­ing­u heim þegar klukkan er komin yfir mið­nætti við Mið­jarð­ar­hafið til að lýsa því ­sem þeir eru að borða. Þegar ég kom um dag­inn voru hót­elin að fyll­ast af vöðva­fjöllum sem vinna við að und­ir­búa ísinn fyrir tökur á Fast and the furi­ous. Vetr­ar­í­þróttir blómstra við vatn­ið. Lókal leið­sögu­menn brjót­ast með gesti í Loft­helli þrátt fyrir erfitt aðgengi að staðnum í vetr­ar­ham. Ekk­ert lát er á að­sókn í sí stækk­andi Jarð­böð­in. Bænda­fjöl­skylda hefur við­ur­væri af því að sýna ­flottasta fugla­safn lands­ins. Hvera­seydda rúg­brauðið rýkur út og lopa­peysur eru tíndar af prjónum Dyngju­kvenna áður en þær ná að fella af. Ferða­þjón­ustu­bænd­ur eru margir farnir að geta sinnt rekstr­inum árið um kring og  borgað niður skuldir frá upp­bygg­ing­ar­ár­un­um.

Ég átti um dag­inn erindi við fjöl­mörg ferða­þjón­ustu­fyr­ir­tæki og var alls staðar boðið í kaffi enda gefst ennþá tími yfir vet­ur­inn til að spjalla. Það sló mig hvað hljóð­ið var slæmt í fólki. Hún kom mér svo­lítið á óvart sú þörf að deila með mér áhyggj­u­m af þróun mála í Mývatns­sveit mitt í allri pen­inga­lykt­inni.

Ég veit ekki hvort gerðar hafa verið rann­sóknir á Mývatns­sveit sem ferða­manna­stað en tel að þessi land­fræði­lega afmark­aða sveit og gam­al­gróna sam­fé­lag væru kjörin til að kort­leggja áhrif ferða­mennsku á nátt­úru og mann­líf. Ferða­þjón­ustan er iðn­að­ur­ ­sem eins og sprettur af sjálfum sér og ekk­ert er umhverf­is­mat­ið. Hér að fram­an hef ég nefnt marg­vís­leg jákvæð áhrif. Þegar Kís­il­iðj­unni var lokað árið 2004 sáu menn jafn­vel fram á að sveitin legð­ist í eyði og það sama hafði fólk óttast á sjö­unda ára­tug síð­ustu aldar þegar tækni­væð­ing búskap­ar­hátta hafði minnk­að at­vinnu­mögu­leika í sveit þar sem blóm­legur búskapur hefur verið stund­aður frá­ land­náms­öld. Mývatns­sveit virð­ist hafa hæfi­leika katt­ar­ins til að koma niður á fót­un­um. En þrátt fyrir – eða kannski vegna – upp­gangs­ins í hinni nýju at­vinnu­grein eru heima­menn farnir að hnykla brýn og viðra áhyggj­ur.

Sam­tal úr upp­lýs­inga­mið­stöð

- Hvar er Þjóð­vegur 1 til Egils­staða? spyr ferða­maður sem kemur í Mý­vatns­stofu í þriðja skipti á jafn­mörgum dögum til að spyrja sömu spurn­ing­ar.

- Bara hérna rétt fyrir utan, það er veg­ur­inn sem liggur þarna í aust­urátt, svara ég en ég hef síð­ustu þrjú sumur unnið við ferða­þjón­ustu í Mývatns­sveit.

- Hvað þýðir aust­ur?

- Það er þessi átt, segi ég og bendi að Náma­skarði.

- Hvernig get ég verið viss um að þetta sé rétta leiðin til Egils­staða?

- Þú fylgir þessum vegi í tvo klukku­tíma og þá kem­urðu að skilti sem á stendur Egils­stað­ir.

- En hvað geri ég ef það er ekki svo­leið­is?

- Ég get full­vissað þig um að þannig er það en ég get líka látið þig fá síma­númer til að hringja í ef þú lendir í vand­ræð­um.

- En ég vil fá að vita um annan veg til Egils­staða ef þú skyldir vera að vísa mér á rangan veg.

- Það er eng­inn annar þjóð­vegur til Egils­staða héð­an.

- Ég ætla samt að fara á aðra upp­lýs­inga­mið­stöð og fá second opinion, seg­ir hann eins og í boði sé geysi­legur fjöldi upp­lýs­inga­mið­stöðva í grennd. Hann snar­ast út, næstum í fangið á öðrum ferða­manni. Sá hampar bíla­leigu­lyklum að slyddu­jeppa. Hann spyr um aðstæður á leið­inni til Öskju en reið­ist þegar ég segi að F-88 í Öskju sé því miður ófær. 

- Hvernig get­urðu haldið öðru eins fram, sérðu ekki að það er glamp­and­i ­sól og hiti, því­líkur skortur á fag­mennsku, ég fer bara samt, segir hann og er lagður af stað án þess að ég nái að útskýra að sól­bráð og leys­ingar loka ­stundum veg­inum í Öskju og Herða­breið­ar­lindir á sumr­in.  

Þetta eru öfga­kennd dæmi en sönn. Flestir koma samt í upp­lýs­inga­mið­stöð til að fá ­grein­ar­góðar upp­lýs­ingar og fara eftir þeim. En árin sem ég hef ver­ið við­loð­andi ferða­mennsku í Mývatns­sveit hafa sýnt mér að þörfin fyr­ir­ ­upp­lýs­inga­gjöf verður því brýnni sem ferða­menn koma víðar að.

Það skal ­upp­lýst að fyrri ferða­mað­ur­inn í sögu minni var Kín­verji. Þegar við ferð­um­st til Kína er settur undir hvert okkar leið­sögu­maður til að koma í veg fyrir að við lendum í vand­ræð­um. Við höfum ekki mann­afla til að þjóna á sama hátt þeim stóra hópi Kín­verja af milli­stétt sem nú flæða á eigin vegum yfir Evr­ópu. Þeg­ar ég stend fyrir framan Kín­verja sem er búinn að missa af einu rútu dags­ins og þar með af bók­aðri gist­ingu það sem eftir er ferð­ar­innar get ég ekki annað en vor­kennt hon­um. Það eina sem ég get ráð­lagt honum að gera sér til dund­urs er að ­ganga um í nátt­úr­unni, manni sem aldrei hefur þurft að ganga og ótt­ast hrjúfa nátt­úru okk­ar. Í raun­inni hefur hann ekki hug­mynd um af hverju hann er lentur á þessum ­stað sem allt eins gæti verið tunglið. Ég get líka upp­lýst hér að það er ekki eins­dæmi að menn keyri til Siglu­fjarðar í leit að Lauga­vegi. Það ger­ist ítrek­að að fólk komi í Voga í Mývatns­sveit með bók­aða gist­ingu í Vogum á Vatns­leysu­strönd.

Manna­þefur í helli mínum

Ég held að lokun sund­laug­ar­innar í Reykja­hlíð hafi orðið til þess að fólk tók að spjalla við mig um vanda byggð­ar­lags­ins. Sveit­ar­fé­lagið hefur ekki lengur efni á að við­halda og reka sund­laug fyrir heima­menn og sund­kennslu barn­anna. ­Fé­lags­heim­ilið Skjól­brekka er í útleigu og heima­menn þurfa að leigja það til bak­a ­fyrir hefð­bundnar sam­komur sín­ar. Hrepp­ur­inn hefur litlar tekjur af blóm­strand­i ­ferða­mennsku en samt eru gerðar kröfur til hans um að merkja staði, reisa bíla­stæði og reka sal­erni. Skútu­staða­hreppur er eitt víð­áttu­mesta sveit­ar­fé­lag lands­ins en jafn­framt eitt af þeim fámenn­ustu. Hrepp­ur­inn inn­heimtir lít­il að­stöðu­gjöld vegna ferða­manna, það gera aðilar búsettir ann­ars stað­ar. Störf­in ­sem sveitin skapar eru marg­falt fleiri en íbúar hennar svo að útsvars­tekj­ur ­ís­lensks far­and­verka­fólks í ferða­þjón­ustu  renna til ann­arra sveit­ar­fé­laga. Ég verð að við­ur­kenna van­þekk­ingu mína á því hvert útsvars­tekjur renna vegna erlends vinnu­afls sem kemur tíma­bundið á vegum starfs­manna­l­eigna.

Sveit­ar­fé­lag ­sem hefur ríkum skyldum að gegna gagn­vart fugla­lífi alls heims­ins getur ekki ­byggt enda­laust af hús­um. Strangt eft­ir­lit er með nýbygg­ingum og erfitt að fá ­leyfi fyrir þeim. Ný hótel eru á teikni­borð­inu en óvíst hvar starfs­fólkið á að ­búa. Hver kompa í sveit­inni er upp­tek­in, hvert dúkku­rúm. Fólk sem áður bjó í ein­býl­is­húsum býr nú í afstúk­uðu horni í bíl­skúrn­um. Það kostar klukku­tíma bið að kaupa mjólk­ur­pott og þegar heim er komið er manna­skítur í inn­keyrsl­unni og ó­kunnur maður á gægjum við eld­hús­glugg­ann. Björg­un­ar­sveit­ar­menn er á enda­lausri bak­vakt til við­bótar við aðrar vaktir og það kemur niður á heilsu þeirra og pyngju vinnu­veit­anda. Sér­fræð­ingar að sunnan óskap­ast yfir prís­unum og meintri græðgi Mývetn­inga þegar þeir setj­ast yfir stefnu­mót­un­ar­vinnu, ef til vill um það hvernig auka megi arð í ferða­þjón­ustu.

Frá mínum bæj­ar­dyrum séð

Ég sett­ist ekki niður að skrifa þessa grein til að kenna ein­hverjum um það sem aflaga virð­ist fara. Ekki heldur af því að ég hafi lausnir á hrað­bergi. Eig­in­lega byrj­að­i ég að skrifa grein­ina af ein­skærri eig­in­girni vegna þess að mér líður eins og á­huga­verðu and­liti lands og þjóðar sem langar meira að vinna í upp­lýs­inga­mið­stöð en að fara í for­seta­fram­boð. Ég hef allt í starf­ið, þekk­ing­u, ­reynslu, tungu­mál og sam­skipta­hæfni. Ég hef bara ekki efni á að vinna við ­upp­lýs­inga­gjöf. Í fyrra­sumar ákvað ég að skúra frekar og skera ávexti á næt­ur­vöktum á veit­inga­stað. Það var unaðs­legt að fá að fylgj­ast með nýborn­u ung­viði í bjartri nótt­inni á meðan ég skúraði og skar ávexti í góðri sátt við ­laun mín. Málið er bara að ég hef enga sér­staka hæfi­leika til að skúra og margir eru betri í því en ég. Ég hef hæfi­leika til að aðstoða og fræða – og ég tel að upp­lýs­inga­gjöf sé skaða­minnk­andi for­varnar­starf sem sparar íslensku ­sam­fé­lagi fúlgur á degi hverj­um.

Nú hef­ur verið stofnuð Stjórn­stöð ferða­mála og er það vel að kallað sé eftir reynslu og þekk­ingu á svið­inu til ,,að sam­hæfa aðgerðir og útfæra leiðir í sam­vinnu við ­stjórn­sýslu, sveit­ar­fé­lög, stoð­kerfi grein­ar­innar vítt og breitt um land­ið, ­grein­ina sjálfa og aðra hags­muna­að­ila.“ Ég hef mikla reynslu af því að stjórn­a ­starfs­hóp­um. Ég gef hér með kost á mér til að stofna og stýra hópi fólks sem vinnur á gólfi atvinnu­grein­innar og hefur af mik­illi reynslu að miðla. Ég hef einkum áhuga á að vinna að auknu vægi fræðslu og upp­lýs­inga­gjafar í íslenskum ­ferða­mál­um, landi og þjóð til hag­bóta og sóma.