Þau fjöru­tíu og fjögur ár sem ég náði að lifa af tutt­ugust­u öld­inni fannst mér umræðan fár­sjúk. Mig verkj­aði í hjartað af löngun til að tjá ­til­finn­ingar og skoð­anir en fannst ég aldrei verð­ug. Umræðan var fyrir útvalda. Ef ég spjall­aði við kunn­ingja um menn og mál­efni var ég að slúðra. Það var ljótt og því best að þegja. Stundum vog­aði ég mér að tjá mig opin­ber­lega en und­ir­byggði álit mitt með var­nöglum og dró úr vægi þess með smækk­un­ar­end­ing­um. Inni í mér uxu til­finn­ingar og skoð­anir eins og ill­kynja sjúk­dóm­ur.

Svo komu sam­fé­lags­miðl­arn­ir. Ég fór að lauma inn var­negld­um ­at­huga­semdum en varp­aði smám saman af mér var­kárn­inni og varð rödd með röddum í um­ræðu sem er til fyrir alla. Nú fer ég á sam­fé­lags­miðla til að máta skoð­an­ir mínar við aðrar sem ég ýmist aðhyllist eða for­dæmi en finnst gott að vita að eru til.

Sumt af því sem birt­ist í þess­ari gríð­ar­stóru þjóð­ar­sál er sjálf­sag­t skað­legt. Ég vona að það séu vaxt­ar­verkir nýfeng­ins mál­frels­is. Það tekur meira en tíu ár að venj­ast bylt­ing­ar­kenndum breyt­ingum á sam­fé­lags­um­ræðu og okkur ber ­skylda til að þróa þessa gagn­virku miðla í stað þess að lasta þá. Væri ekki ­spenn­andi að taka höndum saman um heil­brigða og heilandi umræðu á sam­fé­lags­miðlum sem við notum meira en aðrar þjóð­ir?

Stofu­drama á þjóð­ar­heim­ili

Það er ýmis­legt annað sjúkt í íslenskri sam­fé­lags­um­ræðu. Banda­rísk ­leik­skáld á síð­ustu öld kenndu okkur að skoða sam­skipti í sjúkum fjöl­skyld­um. Eft­ir­far­andi sam­tal á íslenska þjóð­ar­heim­il­inu gæti verið sótt í smiðju þeirra:

Fað­ir­inn (rífur hár sitt í van­þókn­un): Son­ur, ég hef fórn­að öllu fyrir þig – og þú sýnir ekk­ert nema van­þakk­læti!

Son­ur­inn (reið­ur): Pabbi, málið er að við höfum aldrei gert ­neitt saman og alls ekki það sem mig langar að gera. Og við  tölum aldrei saman á mínum for­send­um.

Fað­ir­inn (vígreif­ur): Heyrðu mig nú, þar gekkstu fram af mér, nú sting ég upp á að við setj­umst niður og förum lið fyrir lið í gegn­um ­góð verk mín í þína þágu.

Son­ur­inn (bug­að­ur): Veistu, pabbi, að þú hefur aldrei horft í augun á mér og sagt að þú elskir mig. 

Ef hug­mynd nær ekki að kvikna í einni mann­eskju bíður hún bara eftir þeirri næstu

Kannski má ein­hvern tíma lesa eft­ir­far­andi grein­ingu í virt­u vefriti: „Alda­hvörf eru upp­spretta gagn­gerra breyt­inga. Í byrjun þriðju ­þús­aldar eftir Krist jókst umræða um nauð­syn gagn­sæis á öllum svið­um. Ný tækn­i og breyttar hug­myndir um lýð­ræði urðu til þess að almenn­ingur tók að veita ­stjórn­völdum aukið aðhald.“

Þar stendur líka: „Á Íslandi voru laun­helgar tungu­máls­ins brotnar um þetta leyti. Farið var að segja upp­hátt orð eins og hommi, pík­a,  hags­muna­tengsl og þögg­un. Þannig ­fékk þjóðin að tala upp­hátt um hluti sem skipti hana máli en áður höfðu ver­ið ræddir undir rós.“

Hug­mynda­sagan segir okkur að hver hetja sé aðeins dropi í ógn­ar­stóru mann­hafi. Þar sem við erum í eðli okkar for­vitin um hagi ann­arra ­lesum við mann­kyns­sög­una eins og hvert annað per­sónu­drama en raun­veru­leg­ar breyt­ingar fel­ast í því sem hinn breiði massi hugs­ar, skapar og finnur upp. Þar er  kröft­ugur straumur fram­þró­un­ar­inn­ar ­sem hetjur fiska í sína fimmtán mín­útna frægð. Eng­inn vald­hafi er svo ­mik­il­vægur að mann­kyns­sagan kom­ist ekki af án hans, vegna þess að hug­myndir lifa ­sjálf­stæðu lífi.

Væri heim­ur­inn full­ur af mál­efnum ef hér væru engir menn?

Mál­efni lifa líka sjálf­stæðu lífi og því erfitt að fara í mál­efnið án þess að snerta mann­inn. Þrátt fyrir aukna getu – og kannski lík­a vilja – almenn­ings til að taka mál­efna­lega afstöðu ota stjórn­málin mönnum sín­um að okk­ur. Flokkar raða mönnum en ekki mál­efnum á fram­boðs­lista, þeir tefla fram ­sterkum leið­togum sem vinna per­sónu­lega sigra og tala um afrek sín í fyrst­u ­per­sónu ein­tölu en ósigra í fleir­tölu. Auk þess snýst líf okkar sem félags­ver­a að mestu um að spegla okkur í öðru fólki og því skoðum við stjórn­málin sem ­sögur af fólki. Það eru sög­urnar sem gera okkur að mann­kyni, Íslend­ing­um, ein­stak­ling­um. Ef þú segir tveggja ára barni sögu sem lýtur ekki lög­mál­u­m þeirrar frum­sögu sem varð til við eldana í Afr­íku endur fyrir löngu ger­ir ­barnið alvar­legar athuga­semd­ir: Svona getur saga ekki end­að! Barnið veit það af því að barn­ið, eins og við öll, er for­ritað djúp­um, merk­ing­ar­bærum táknum og minn­um.

Sögur eru til af því að þær hjálpa okkur að takast á við raun­veru­leik­ann. Líka kjafta­sög­ur. Við slúðrum og skrifum á sam­fé­lags­miðla í þeirri von að skilja það sem er okkur hul­ið, til dæmis ver­öld auðs og valds.

Ævin­týrið um Sig­mund Da­víð

Þjóðin virð­ist hafa meiri áhuga á per­sónu Sig­mundar Dav­íðs G­unn­laugs­sonar en ann­arra stjórn­mála­manna. Það er eðli­legt af því að sagan sem hann segir okkur og vill að við trúum inni­heldur meg­in­þætti hins klass­íska æv­in­týr­is. Við sjáum karls­son sem fer út í heim, berst við yfir­nátt­úru­leg­ar verur og eign­ast kon­ungs­dóttur og hálft rík­ið. Og fleiri sagna­minni koma í ljós við nán­ari skoð­un: Átökin á milli hins þekkta og óþekkta, köll­un­in, þol­raun­in, af­neit­un­in, umbreyt­ing­in, verð­launin og nú það sem sumir þykj­ast sjá, enda­lok­in.

Svona erum við van­þróuð í tali okkar um hvers manns kopp. ­Nema því sé öfugt far­ið. Kannski erum við háþróuð af því að við eigum hug­lægt tæki  til að takast á við ógn­irnar í líf­in­u. Ein mesta hættan í lífi nútíma­manns­ins er einmitt póli­tíkin sem getur snú­ið ­lífi hans á hvolf á einni nóttu. Við, bregð­umst við ógnum með því að fjarg­virðast og gera grín með alvar­legum und­ir­tóni. Heilun þjóðar felst í því kallað hef­ur verið fár­sjúk, póli­tísk umræða. 

Af hverju segja ­stjórn­mála­menn af sér?

Ég bjó Sví­þjóð þar sem stjórn­mála­menn segja unn­vörpum af ­sér. Konur greiða fyrir Tobler­one og bleyjur með ráð­herra­kortum og karl­ar g­leyma að það er ekki hlut­verk rík­is­sjóðs að borga heim­sóknir á kampa­víns­klúbba. Fyrst fund­ust mér allar þessar afsagnir hall­æris­lega sænskar en svo fór að hið þéttriðna, sið­ferð­is­lega örygg­is­net gerði Sví­þjóð­ar­árin að ­sælu­vist.

Ferlið virð­ist alltaf það sama. Athug­ull graf­ari rekst á tor­tryggi­lega færslu í bók­haldi sem veldur því að ákveð­inn stjórn­mála­mað­ur­ ­lendir í loft­árásum frétta­hauka sem fá Helga Seljan til að líta út eins og engil með krull­ur. Eftir viku er boðað til blaða­manna­fundar í höf­uð­stöðv­um ­flokks­ins þar sem enn er til kex síðan síð­ast var til­kynnt um afsögn. ­Flokk­ur­inn fer ekki í graf­götur með að lask­aður póli­tíkus víkur til að bjarga á­sýnd flokks­ins og heiðri stjórn­mál­anna. Þjóðin andar léttar og fórn­ar­lambið fljót­lega líka. Ef það er bjarg­fastur vilji stjórn­mála­manns­ins að vera áfram ­þjónn fólks­ins birt­ist hann aftur síð­ar, aft­ur­bata.

Reið­in, vor­kunn­sem­in og allar hinar til­finn­ing­arnar

Nágranna­þjóð­irnar afgreiða minnsta grun um spill­ingu af ­fullri hörku af því að eng­inn vafi má leika um heið­ar­leika, hæfi og sið­ferð­is­vit­und þeirra sem fara með völd í umboði þjóð­ar. En annað hvílir að baki vax­andi óþols í garð stjórn­mála­manna. Á nýrri þús­öld erum við með­vit­aðri um til­finn­ingar og áhrif þeirra á almanna­hag. Kusk á hvít­flibba - jafn­vel létt­ur skuggi af ósýni­legri ló - vekur tor­tryggni sem fólk bregst við með mis­mun­and­i ­til­finn­ing­um.

Reiði er algeng en sjálf gríp ég gjarnan til vor­kunn­sem­i þótt ég viti að sú til­finn­ing er löstur fremur en dyggð. Það skildi ég þegar ég las sögu um greifynju sem útbýtti ölm­usum til fátæk­linga. Heim­sóknir henn­ar end­uðu ævin­lega með að fátæk, barn­mörg ekkja reif snjáðan dúk af borði til að þerra tár frú­ar­inn­ar. Greifynjan grét af vor­kunn­semi í eigin garð yfir að þurfa að umgang­ast fólk sem hún vor­kenndi svo mikið að vor­kunnin hafði breyst í fyr­ir­litn­ingu.  

Ég vil ekki þurfa að vor­kenna stjórn­mála­mönn­um. Mér finn­st það ekki upp­byggi­legt.   

Ótt­inn við auð­valdið

Á næsta ári gætu þeir Pútín og Trump hist á leið­toga­fundi – og það er ein­skær heppni að Berlusconi verður þar ekki líka. Auður for­seta, ­for­sæt­is­ráð­herra og fjár­mála­ráð­herra Ísland veldur mér áhyggj­um. Ég reyni að ­treysta þessum ágæt­is­mönnum sem ein­stak­lingum en ég veit að fjár­magn hef­ur til­hneig­ingu til að lifa sjálf­stæðu lífi, óháð hýsl­um. Sér­stak­lega fjár­magn án ­rík­is­fangs.

Ég ótt­ast auð­ræðið meira en nokkru sinni af því að ég sé ekki hvernig duttl­unga­fullt fjár­magnið ætlar að leysa aðkallandi vanda­mál heims­ins. Móðir Jörð bíður inn­lagnar og lækn­ingin felst í að ráð­ast að rót­u­m ­vand­ans, ofneysl­unni. Ég sé ekki að auð­valdið hafi áhuga á að tak­marka neyslu og fram­leiðslu. Fjöl­menn­ing­ar­um­ræðan er heldur ekki lengur gælu­verk­efni góða ­fólks­ins. Ég skynja ekki að auð­valdið leiti skap­andi og mann­úð­legra leiða til­ að hjálpa mann­kyni að takast á við ótt­ann sem fylgir því að fólk af ólík­um ­upp­runa hefur dreift sér um heims­byggð­ina og ætlar ekki aftur heim í þorp­ið.

Ég blanda mér í umræð­una af því að ég má það. Á þús­öld opinna tjá­skipta er ég verðug að tjá mig op­in­ber­lega um ótta minn með heilandi aðferðum sagna­mennsk­unn­ar. Við stöndum á þrös­k­uldi nýrrar lýð­ræð­is­þró­unar og fólkið er komið lengra inn í fram­tíð­ina en ­for­ystu­menn­irn­ir. Víða um heim eru flokkar þó hættir að bjóða neyt­endum laskaða ­full­trúa á síð­asta sölu­degi og farnir að skilja mik­il­vægi þess að víg­girð­ing­ar ­séu reistar milli auðs og valds. Við skulum ekki gleyma að lat­neska orð­ið m­ini­ster þýðir þjónn. Vænt­an­lega þjónn okkar en ekki auð­valds­ins.