Manstu, Ólaf­ur, eftir Kefla­vík­ur­göng­unni sum­arið 1987? Þú varst nýorð­inn for­maður Alþýðu­banda­lags­ins, hélst bar­áttu­ræðu yfir okkur sem höfðum safn­ast saman í upp­hafi göng­unnar við aðal­hliðið að her­stöð­inni á Kefla­vík­ur­flug­velli. Þú hvattir okkur til dáða, sagðir eitt og annað um mik­il­vægi máls­ins. Síðan gengum við af stað – en þú sett­ist upp í bíl sem bar þig mjúk­lega til Reykja­vík­ur. Við hin gengum alla leið. Ég man að mér fannst þetta svo­lítið ein­kenni­legt, því þú hafðir ekk­ert afsakað þig, bara horfið á braut. Sjálfur for­mað­ur­inn. Ein­hverjum klukku­tímum síðar sígur gangan fram­hjá Skafta­hlíð­inni, með stefn­una á Lækj­ar­torg. Og hver birt­ist þá skyndi­lega, göngu­móð­ur, í striga­skóm, í fremstu röð, nema þú, Ólafur Ragn­ar, eins og þú hefðir gengið hvert skref með okkur frá aðal­hlið­inu til Reykja­vík­ur, hinn stað­fasti for­mað­ur, leið­tog­inn sem tekur sér stöðu með fólki sínu.

Að hag­ræða stað­reyndum

Við getum auð­vitað haft okkar skoð­anir á Kefla­vík­ur­göng­unni, and­stöð­unni gegn banda­ríska hern­um, en það skiptir ekki máli hérna. Það sem skiptir máli er breytni þín. Ég hef nefni­lega oft hugsað um þetta. Auð­vitað gastu haft þínar ástæður fyrir að taka ekki þátt í göng­unni, sem þú studdir svo heils­hug­ar, enda eitt af helstu bar­áttu­málum þess flokks sem þú varst for­maður fyr­ir. Góðar og gildar ástæð­ur. En ég hef hugsað um það hvernig þú birt­ist þarna skyndi­lega meðal okk­ar, einmitt þegar stytt­ist í komu fjöl­miðla, og til fara eins og þú hefðir gengið alla leið. Það virt­ist sem þú vildir láta líta út fyrir að sú værir raun­in. Að þú hefðir gengið alla leið. Þá má því segja að þú hafir verið að hag­ræða stað­reynd­um. Þetta var hegðun þess sem leggur áherslu að vera á réttum stað og fara stystu leið­ina þang­að.

Þessi Kefla­vík­ur­ganga var farin fyrir næstum þremur ára­tug­um. Eftir því sem árunum hefur undið fram hef ég ekki getað varist því að draga þá álykt­un, að þessi atburður hafi sýnt í hnot­skurn hversu langt hægt er að kom­ast með því að hag­ræða hlutum sér í hag.

Þú hefur setið lengi sem for­seti. Greindur mað­ur, slyng­ur, hefur líka átt þína góðu spretti; ánægður var ég með þig þegar þú stöðv­aðir fjöl­miðla­frum­varp Dav­íðs Odds­son­ar, frum­varp sem hann virt­ist hafa samið í hálf­gerðu bræðiskasti við eld­hús­borð­ið. Ég var ánægður vegna þess að þar stöðv­aðir þú ein­ræð­istil­burði for­sæt­is­ráð­herra sem taldi sig ómissandi, hafa full­kom­lega rétt fyrir sér í öllum mál­um, og fannst leik­reglur lýð­ræðis og fag­mennsku flækj­ast óþarf­lega fyr­ir. Síðan liðu ár.

Kemst skil­grein­ingin á íslensku lýð­ræði fyrir í þremur nöfn­um?

Og góð­ærið kom. Þá voru veisl­ur. Við þurfum ekki að rifja það upp. Samt hljótum við að gera það núna, þegar þú býður þig fram til emb­ættis í sjötta sinn; hvernig þú not­aðir stöðu þína og emb­ætti til að aug­lýsa útrás­ar­vík­inga víða um heim. Tal­aðir um þá sem snill­inga, ein­stæða hæfi­leika­menn og fána­bera Íslands. Ekki löngu síðar kom í ljós að margir þeirra eru með afar hæpna sið­ferð­is­kennd, og sitja nú sumir inni fyrir stór­felld svik. Þar fórstu illa með emb­ætt­ið, þar gerðir þú alvar­leg mis­tök; lést sið­litla menn spila á þig eins og vel stillt hljóð­færi. Eftir hrunið var skrifuð mikil og vönduð Rann­sókn­ar­skýrsla þar sem þú varst gagn­rýndur af festu fyrir þetta. Eðli­lega voru fleiri gagn­rýndir í því riti, full ástæða til, en tveir skáru sig úr þegar kom að við­brögðum við þeirri gagn­rýni: þú og þinn forni fjand­vin­ur, Davíð Odds­son. Þar sýnduð þið dap­ur­legan skort á auðmýkt. 

Stundum virð­ist þið Davíð – maður með skít­legt eðli, sagðir þú einu sinni um hann úr ræðu­stól Alþingis – af sama meiði. Sem og hinn ungi Sig­mundur Dav­íð. Menn sem að eigin mati gerið aldrei mis­tök. Fari eitt­hvað úrskeiðis kennið þið öðrum um. Alveg eins og þú kenndir útrás­ar­vík­ing­unum um að mis­nota for­seta­emb­ætt­ið, og þú stikk­frí, sak­laust lamb. Það er vont að vera ófær um að við­ur­kenna mis­tök, og bein­línis hættu­legt ef slíkt ein­kennir for­ystu­mann þjóð­ar. Þeir sem telja sig aldrei gera mis­tök verða of vissir með sig, líta á sig sem ómissandi og yfir flest lög­mál hafna. Stundum brýst það út í hroka, eins og hjá Davíð Odds­syni. Stundum í ein­kenni­legu sam­blandi af frekju og und­ar­legu dóm­greind­ar­leysi eins og hjá Sig­mundi Davíð síð­ustu daga hans í því emb­ætti sem þú leiddir hann í fyrir þremur árum. Og stund­um, eins og í þínu til­viki núna, í þeirri botn­föstu vissu að eng­inn annar meðal íslensku þjóð­ar­innar valdi emb­ætti for­seta lands­ins. Grikkirnir köll­uðu slíkt hybris, það þýðir ofmetn­að­ur, og hefur aldrei í sögu manns­ins komið góðu til leiða.

Karlar sem virt­ust svo yfir­fullir af sjálfs­vissu og sjálfs­ör­yggi að við trúðum ósjálfrátt á yfir­burði ykk­ar, og völdum ykkur til for­ystu. Ykkur Davíð ítrek­að. Er það þess vegna sem lýð­ræðið á Íslandi er svo van­þró­að, vegna þess að við föllum svo auð­veld­lega fyrir körlum með of mikið sjálfs­traust og þá sann­fær­ingu að heim­ur­inn farist án þeirra? Og skil­grein­ingin á íslensku lýð­ræði kom­ist þar með fyrir í þremur nöfn­um: Davíð Odds­syni, Sig­mundi Davíð Gunn­laugs­syni, Ólafi Ragn­ari Gríms­syn­i. 

Ert þú, Ólaf­ur, eftir 20 ár í emb­ætti, kannski ein ástæða þess að hlut­irnir eru svo fjarri því að vera í lagi hér á Íslandi – eins og sann­að­ist svo átak­an­lega í beinni útsend­ingu og umfjöllun marga helstu fjöl­miðla heims­ins nú fyrir skömmu?

Maður for­tíðar

„Helsta ein­kenni lýð­ræð­is­ríkja“, skrifar Haukur Arn­þórs­son doktor í stjórn­sýslu­fræðum „eru tíð manna­skipti í æðstu stöð­u­m.“ Þannig virki lýð­ræð­ið, þess vegna höfum við kosn­ingar á fjög­urra ára fresti. Með öðrum orð­um: það er ekki gott fyrir lýð­ræðið ef sami ein­stak­lingur situr of lengi í valda­miklu emb­ætti. Sama hversu fær hann er. Hættan er auð­vitað sú að emb­ættið muni lit­ast of mikið af per­sónu hans, og að við­kom­andi fari ósjálfrátt að líta svo á að emb­ættið til­heyri hon­um. Þá stirðnar eitt­hvað í lýð­ræð­inu. Þá hættir það að virka eins og það á og verður að virka.

Ég veit, Ólaf­ur, að þú ert ánægður með þitt fram­lag, en eftir tutt­ugu ár í emb­ætti for­seta Íslands hefðu nær allir séð sæng sína upp reidda, þótt fyrr hefði ver­ið, og yfir­gefið svið­ið. Þekkt sinn vitj­un­ar­tíma. Haft það mikla virð­ingu fyrir lýð­ræð­inu, og skiln­ing á eðli þess. Og þú hefðir getað farið með sæmd. Þrátt fyrir þín mis­tök, loðnu yfir­lýs­ingar og reglu­lega leik­þætti í fjöl­miðl­um. En gerðir það ekki. Getur það verið að hégóm­inn og sjálfs­vissan hafi blindað þig?

Helst vildi ég hvetja þig til þess að draga fram­boð þitt til baka, með þeim orðum að það sé lýð­ræð­inu fyrir bestu að hleypa nýjum kröftum að. Þú gætir bætt því við að þú treystir þjóð­inni algjör­lega til að velja verð­ugan kandídat. En ég geri það ekki, það hefur ekk­ert upp á sig. Þú telur þig ómissandi. Doktor í stjórn­mála­fræði en hefur misst sjónar á grund­vall­ar­lög­málum lýð­ræð­is; tíð manna­skipti. Eða öllu held­ur; setur þig hærra þeim lög­mál­um. Þú ert orðin hindrun fyrir nauð­syn­legar breyt­ing­ar. En það má segja að þú kunnir að birt­ast á réttum stöð­um, kannt að setja þig á svið – kamelljón, vind­hani sem snýst áreynslu­laust með vind­in­um. Þú virð­ist því miður ennþá vinna eins og sá Ólafur Ragnar sem hélt þrum­andi ræðu yfir fólki í Kefla­vík­ur­göng­unni sum­arið 1987, brýndir það í bar­átt­unni, lést þig síðan hverfa en birt­ist aftur þegar það var búið að heyja bar­áttuna, og eign­aðir þér heið­ur­inn. Sjálfs­traust þitt, óhagg­an­leg vissa um að þú hafir ætíð rétt fyrir þér, og þeir sem séu ósam­mála hafi þar af leið­andi alltaf á röngu að standa, er fyr­ir­staða eðli­legrar þró­unar lýð­ræðis á Íslandi. Þeir sem kjósa þig eru þar með að kjósa hið gamla Ísland, þeir eru að kjósa sam­fé­lag Dav­íðs Odds­son­ar, Sig­mundar Dav­íðs og Ólafs Ragn­ars. Þeir eru ein­fald­lega að kjósa gegn fram­tíð­inni.