Enn ein glan­skynn­ing á aðgerð rík­is­stjórn­ar­innar var haldin í Hörpu á mánu­dag. Áður höfum við verið leidd í gegnum nokkrar slíkar kynn­ingar um „Leið­rétt­ing­una“ og áætlun stjórn­valda um losun hafta. Þær kynn­ingar hafa átt það sam­eig­in­legt að fram­setn­ing upp­lýs­inga hefur í besta falli verið vill­andi og mjög frjáls­lega hefur verið farið með túlkun talna.

Kynn­ingin á „Fyrstu fast­eign“, aðgerð rík­is­stjórn­ar­innar til að auð­velda kaup á fyrstu íbúð, skar sig ekki frá þeim sem áður hafa farið fram. Það gerði heldur ekki kynn­ing á skrefi í átt að afnámi verð­trygg­ing­ar, sem fylgdi með í pakk­an­um.

Mun hækka hús­næð­is­verð og magna erf­ið­leika

Þótt „Fyrsta fast­eign“-að­gerðin sé prýði­leg fyrir þann hóp sem getur nýtt sér hana þá blasir strax við er að hún gagn­ast þeim sem þurfa mest á henni að halda ekk­ert. Þ.e. fólki sem er tekju­lágt, er í vand­ræðum með að stand­ast greiðslu­mat og á ekki sparnað fyrir útborg­un, oft vegna þess að leiga fyrir það hús­næði sem það býr í nú er of há til að hægt sé að spara mik­ið.

Ástæðan fyrir því að aðgerðin gerir lítið sem ekk­ert fyrir þennan hóp er tví­þætt. Í fyrsta lagi er þessi hópur ekk­ert að spara í sér­eign­ar­sparnað sem stend­ur. Það kemur bein­línis fram í grein­ingu Ana­lyt­ica sem unnin var fyrir stjórn­völd, og greint er frá í grein­ar­gerð með frum­varp­inu. Þar segir að „með­al­launa­tekjur hjá laun­þegum sem spara í sér­eign voru umtals­vert hærri en hjá þeim sem spara ekki í sér­eign.“ Leið­in, og skatt­afslátt­ur­inn sem henni fylgir, nýt­ist því tekju­háum fyrstu íbúð­ar­kaup­endum en ekki tekju­lág­um, enda þeir mun lík­legri til að hafa efni á sér­eign­ar­sparn­aði en hin­ir.

Og jafn­vel þótt það unga fólk sem er ekki með sér­eign­ar­sparnað í dag gæti farið að safna sér fyrir útborgun með honum þá myndi það lík­ast til ekki duga yfir það tíu ára tíma­bil sem aðgerðin nær til. Ein­stak­lingur má að hámarki safna sér 500 þús­und krónur á ári til að nota til þess­ara verka. Í dag kostar lítil íbúð á höf­uð­borg­ar­svæð­inu um 30 millj­ónir króna. Útborgun þarf að vera um sex millj­ónir króna. Sá sem myndi safna sér 500 þús­und krónum á ári í sér­eign í ára­tug myndi ekki ná að safna upp í afborgun af slíkri íbúð í dag, og hvað þá þegar íbúð­ar­verðið hefur hækkað um tugi pró­senta á næstu tíu árum, sem það mun gera.

Í öðru lagi mun úrræðið hækka hús­næð­is­verð. Það segir sig eig­in­lega sjálft að öll skref sem gera lán­töku auð­veld­ari fyrir ein­hverja hópa, á mark­aði þar sem eft­ir­spurn er marg­föld á við fram­boð, mun orsaka skrið til hækk­unar á fast­eigna­mark­aði. Og hærra verð mun leiða af sér hærra eig­in­fjár­fram­lag íbúð­ar­kaup­enda við kaup, meiri erf­ið­leika við að stand­ast greiðslu­mat og enn meiri eft­ir­spurn eftir þeim eignum sem þó rata á sölu.

Þeim fækkar reyndar hratt. Fram­boð íbúð­ar­hús­næðis til sölu hefur dreg­ist saman um nær helm­ing á tveimur árum, sam­kvæmt nýj­ustu grein­ingu Grein­ing­ar­deildar Arion banka. Þar segir einnig að það vanti átta til tíu þús­und nýjar íbúðir á land­inu til árs­loka 2020.

Sam­an­dregið er því verið að gefa þeim sem hafa ráð­rúm til að spara sér­eign til að eyða sparn­að­inum sínum í að kaupa sér hús­næði. Á móti veitir ríkið skatta­af­slátt af fram­tíð­ar­skatt­tekjum sem ann­ars hefðu runnið til sam­neyslu næstu kyn­slóða.

Öllum nema flestum bannað að taka Íslands­lán

Sam­hliða þessum aðgerðum var mála­miðl­un­ar­moð stjórn­ar­flokk­anna um að draga úr vægi verð­trygg­ingar kynnt. Í því felst að 40 ára verð­tryggð jafn­greiðslu­lán, hin svoköll­uðu Íslands­lán, verði bönn­uð...öllum nema þeim 75 pró­sent sem eru und­an­þegnir því banni! Þau 25 pró­sent sem mega ekki taka lánin eru ólík­leg­ustu hóp­arnir til að taka slík lán. Þ.e. eldri Íslend­ing­ar, tekju­háir og eign­ar­mikl­ir. Þeir þurfa ekki að hugsa jafn mikið um mán­að­ar­lega greiðslu­byrði eða að stand­ast greiðslu­mat. Þetta er því laga­setn­ing sem þjónar engum öðrum til­gangi en að láta líta út fyrir að Fram­sókn­ar­flokk­ur­inn hafi reynt að stíga skref í átt að kosn­inga­lof­orði sínu um að afnema verð­trygg­ingu.

Ástæða þess að ekki eru stigin stærri skref í þá átt að banna þessi lán er ein­föld: 40 pró­sent þeirra sem eru með þau í dag myndu ekki stand­ast greiðslu­mat fyrir öðrum lán­um. Til að átta sig á umfang­inu er vert að benda á að af þeim 90 millj­örðum króna sem Íslend­ingar tóku í verð­tryggð hús­næð­is­lán í fyrra voru 70 millj­arðar króna Íslands­lán.

Svo er það skemmti­leg við­bót­ar­stað­reynd að í ár, þegar rík­is­stjórn Fram­sókn­ar­flokks og Sjálf­stæð­is­flokks er að búa til gervi­bann á töku Íslands­lán­anna, eru nákvæm­lega 20 ár liðin frá því að Páll Pét­urs­son, þáver­andi félags­mála­ráð­herra, kynnti lánin til sög­unnar sem nýjan val­kost. Hann sat þá í rík­is­stjórn Fram­sókn­ar­flokks og Sjálf­stæð­is­flokks.

Veru­lega blekkj­andi fram­setn­ing

Fram­setn­ingin á „Fyrstu fast­eign“ er síðan sér kapit­uli fyrir sig. Enn og aftur var hlaðið í glan­skynn­ingu í Hörpu þar sem hand­valdar stað­reyndir voru bornar fyrir lýð­inn í þeirri von um að þær yrðu kok­gleypt­ar. En margar þeirra eru í besta falli hálf­sann­leikur og í versta falli óskamm­feilin blekk­ing.

Ein slík sner­ist um bann á ákveð­inni teg­und verð­tryggðra lána, sem er ekk­ert bann, og fjallað er um hér að ofan.

Önnur er sú að djúp­radd­aði kynnir rík­is­stjórn­ar­innar sýndi glæru sem átti að senda þau hug­hrif að þátt­taka í sér­eign­ar­sparn­að­ar­leið­inni muni ekki hafa nein telj­andi áhrif á líf­eyri við­kom­andi. Ef valið sé að nota sér­eign­ar­sparnað til að greiða niður hús­næð­is­lán í tíu ár muni eft­ir­laun verða 113 pró­sent af því sem við­kom­andi væri með í laun 67 ára. Ef sér­eignin yrði ekki notuð á þennan hátt myndu eft­ir­launin hins vegar hafa orðið 123 pró­sent af loka­launum. Því sé „ein­ung­is“ verið að gefa eftir tíu pró­sentu­stig af mán­að­ar­legum eft­ir­launum sínum seinna gegn því að greiða inn á hús­næð­is­lánin sitt núna.

Þetta er hins vegar mjög óskamm­feilin fram­setn­ing og eig­in­lega ekk­ert annað en blekk­ing. Hún felst meðal ann­ars í því að þarna er miðað við að byrjað sé að greiða í sér­eign­ar­sparnað 25 ára, sem fæstir gera. Í grein­ingu Ana­lyt­ica eru náms­menn meira að segja felldir út vegna þess að lang­flestir þeirra borga ekki í sér­eign­ar­sparn­að. Með­al­aldur Íslend­inga sem klára BA- eða BS-gráðu á Íslandi er yfir 30 ár.

Auk þess er gert ráð fyrir því í dæm­inu sem var tekið í glæru­kynn­ing­unni að laun við­kom­andi myndu byrja að lækka eins og í normalkúrfu frá 47 ára aldri. Þannig verði loka­laun við­kom­andi þegar hann er 67 ára tölu­vert lægri en bestu laun á vinnu­ferl­in­um. Þetta er alls ekki til­fellið hjá mörg­um. Þvert á móti hækka laun, t.d. opin­berra starfs­manna sem eru lengi í sama starfi, stans­laust út vinnu­fer­il­inn nema þeir velji að skera niður í vinnu.

Til við­bótar er gert ráð fyrir því að ein­stak­ling­ur­inn sé að greiða 15,5 pró­sent í iðgjald af launum sínum í líf­eyr­is­sjóð frá því að hann er 25 ára og þangað til að hann er 66 ára. Í dag er skyldu­ið­gjald í líf­eyr­is­sjóði hins vegar 12 pró­sent og mun ekki hækka upp í 15,5 pró­sent fyrr en á miðju ári 2018.

Allar ofan­greindar tölur sem prýddu glæru­kynn­ingu stjórn­valda eru því hæpnar og for­send­urnar sem þær hvíla á hand­valdar til að kom­ast að selj­an­legri nið­ur­stöð­u. 

Efstu mörk sér­valin í kynn­ingu

Í glæru­kynn­ingu stjórn­valda var einnig sagt að 14 þús­und manns myndu nýta sér „Fyrstu fast­eign“ á næsta ári og að tvö þús­und manns myndu bæt­ast við á ári. Þar var sagt að heild­ar­um­fang aðgerð­anna væri 50 millj­arðar króna sem myndu greið­ast inn á íbúða­lán af sér­eign­ar­sparn­aði þátt­tak­endur og að hið opin­bera myndi gefa eftir 15 millj­arða króna af fram­tíð­ar­skatt­tekjur vegna þeirra. Þar er miðað við svo­kallað grunn­dæmi. 

Grein­ing Ana­lyt­ica, sem fylgir frum­varpi um aðgerð­irn­ar, sýnir líka aðra mynd. Þar kemur fram að þátt­tak­endur geti orðið allt niður í 4.300 manns, að umfang aðgerð­anna gæti orðið ein­ungis 13 millj­arðar króna og að skatta­af­slátt­ur­inn yrði þá ein­ungis fimm millj­arðar króna. Rík­is­stjórnin virð­ist hafa valið að kynna nán­ast efstu mörk grein­ingar Ana­lyt­ica í kynn­ingu sinni, en gera ekki með neinum hætti grein fyrir neðri mörkum henn­ar.

Þetta lík­ist því þegar Leið­rétt­ingin var kynnt með sam­bæri­legum hætti fyrir tæpum tveimur og hálfum árum. þá var sagt að Íslend­ingar myndu nota 70 millj­arða króna af sér­eign­ar­sparn­aði til að greiða niður hús­næð­is­lán á þremur árum. Raun­veru­leik­inn er sá, þegar ⅔ hluti tím­ans er lið­inn, að þeir hafa ein­ungis notað 23,8 millj­arða króna til þess og engar líkur á að 70 millj­arða króna mark­ið, tæpur helm­ingur af 150 millj­arða króna heild­ar­skuld­ar­að­gerðum rík­is­stjórn­ar­inn­ar, náist.

Neyð­ar­á­stand sem þarfn­ast aðgerða

Eftir stendur að það er enn neyð­ar­á­stand á íslenskum hús­næð­is­mark­aði. Aðgerð­irnar sem kynntar voru á mánu­dag gera ekk­ert fyrir stærstan hluta þess hóps sem er í vanda.

Fjórir af hverjum tíu Íslend­ingum á þrí­tugs­aldri kom­ast ekki úr for­eldra­hús­um, fram­boð dregst sam­an, verð hækkar hratt og geta stórs hluta þjóð­ar­innar að kom­ast yfir þær aðgangs­hindr­anir sem til staðar eru milli þeirra og heim­ilis verða sífellt hærri.

Þetta er ekki hópur sem á sér­eign­ar­sparnað né er lík­legur til þess að vera í aðstöðu til að safna nægi­lega miklu af slíkum á næstu árum til að geta átt fyrir útborgun í íbúð.

Þrjár aðgerðir geta hjálpað þessum hópi: í fyrsta lagi stór­aukið fram­boð hús­næð­is. Það er hægt að ná því fram til lengri tíma með því að byggja meira, en til skemmri tíma með því að setja t.d. miklar hömlur á útleigu íbúð­ar­hús­næðis til ferða­manna.

Í öðru lagi þurfa vextir að lækka mik­ið. Þeir munu, því mið­ur, ekki gera það á meðan að við rekum þann örgjald­miðil og þá pen­inga­stefnu sem við erum með í dag nema að ráð­ist verði í umfangs­miklar kerf­is­breyt­ingar á fjár­mála­kerf­inu.

Í þriðja lagi þarf að fjar­lægja allar hindr­anir á hreyf­an­leika fólks milli lána. Hvort sem þær heita upp­greiðslu­gjald, lán­töku­gjald eða stimp­il­gjald þá þarf að banna þær. Þá getur fólk rekið heim­ilið eins og vog­un­ar­sjóð og óskað reglu­lega eftir til­boði í nýja fjár­mögn­un. Aðeins þannig er hægt að reka heim­ili skyn­sam­lega miðað við þær aðstæður sem okkur eru sniðn­ar.

Það er ábyrgð­ar­hluti hjá stjórn­völdum að koma fram við almenn­ing af heil­ind­um. Að styðj­ast við stað­reyndir og reyna ekki að draga upp mynd af afleið­ingum ákvarð­ana sinna sem á lítið skylt við raun­veru­leik­ann. Það hefur ekki verið gert í þeim kynn­ingum sem haldnar hafa verið i Hörpu á þessu kjör­tíma­bil­i. 

Sú vafa­sama hefð hélt áfram síð­ast­lið­inn mánu­dag.