Mik­ill stormur hefur geisað und­an­farna daga vegna þess að opin­berað var að nokkrir hæsta­rétt­ar­dóm­arar ættu hluta­bréf. Aðal­lega hefur sú opin­berun snú­ist um að Markús Sig­ur­björns­son, for­seti Hæsta­rétt­ar, hafi erft hluta­bréf eftir móður sína, selt þau hluta­bréf og sett afrakstur þeirrar sölu í eigna­stýr­ingu hjá Glitni banka. Upp­haf­lega var því haldið fram að Markús hefði ekki til­kynnt um þessa eign sína með réttum hætti til nefndar um dóm­ara­störf, líkt og lög gera ráð fyr­ir.

Það hefur nú verið slegið út af borð­inu þar sem til­kynn­ingar Mark­úsar til nefnd­ar­innar fund­ust. Eftir stendur tvennt í mál­inu: gerir hluta­bréfa­eign Mark­úsar hann van­hæfan til að dæma í málum tengdum Glitni og bar honum að til­kynna um það þegar fjár­munir í eigna­stýr­ingu hjá Glitni voru fjár­festir í verð­bréfa­sjóð­um?

Hér varð víst hrun

Áður en komið er að efn­is­at­riðum þessa máls er gott að spóla aðeins til baka og end­ur­taka oft­ast sögðu setn­ingu síð­ustu átta ára; hér varð hrun. Í aðdrag­anda þess voru fram­kvæmdir gjörn­ingar sem voru ekki fram­kvæmdir með sam­fé­lags­lega hags­muni að leið­ar­ljósi, heldur per­sónu­lega. Þá þurfti að rann­saka, og eftir atvikum ákæra fyr­ir, svo ljóst lægi fyrir hvað mætti og hvað mætti ekki í íslensku sam­fé­lagi.

Páll Harð­ar­son, for­stjóri Kaup­hallar Íslands, lýsti þess­ari stöðu ágæt­lega í grein hér á Kjarn­anum í byrjun apr­íl. Þar sagði hann meðal ann­ars að mjög vafa­samir starfs­hættir hafi við­geng­ist fyrir hrun. „Alvar­­leg lög­­brot voru fram­in. Afleitir við­­skipta­hættir kostuð­u gríð­­ar­­lega fjár­­muni og mikla þján­ingu. Stór­­kost­­leg mark­aðs­mis­­­notkun átti sér­ ­stað. Trú á mark­aðs­hag­­kerfið og hið frjálsa fram­­tak hefur beðið hnekki.“

Vegna þessa voru málin rann­sök­uð, ákært í sumum þeirra og banka­menn hafa hlotið þunga dóma í flestum þeim málum sem lokið er.

Það er flókið að ákæra ríka

Aðstæð­urnar eru ein­stak­ar. Flest efna­hags­brota­málin eru af þeirri stærð­argráðu að þau eiga sér ekki for­dæmi. Aldrei áður hafði verið skrifuð mörg þús­und blað­síðna rann­sókn­ar­skýrsla af nefnd sem sett var upp til að rann­saka þennan eina atburð, hrun­ið. Og aldrei áður hafði verið sett upp sér­stakt emb­ætti til að rann­saka, og eftir atvikum sak­sækja, fjölda mis­mun­andi mála tengdum einum atburði.

En það var fleira sem var án hlið­stæðu. Til dæmis voru þeir aðilar sem nú sett­ust á saka­manna­bekk margir vel mennt­að­ir, sumir ágæt­lega gefnir og nær allir mold­rík­ir. Þeir voru ekk­ert líkir hefð­bundnum glæpa­mönnum sem við höfum van­ist að sé refs­að. Sjaldan áður hafði íslenskt dóms­kerfi, sem er við­kvæmt sökum smæðar lands­ins og nálægðar innan sam­fé­lags­ins, tek­ist á við þannig fólk. Þeir sem til þekktu erlendis frá vör­uðu við því að ákæru­valdið og dóm­stól­arnir þyrftu að eiga von á við­spyrnu sem yrði mun öfl­ugri en allt annað sem stofn­an­irnar hefðu upp­lifað áður. Þeir höfðu rétt fyrir sér.  

Gefum Páli aftur orð­ið. Í grein sinni í apríl skrif­aði hann líka um að traustið í sam­fé­lag­inu væri horfið og sagði: „Hrunið fellur ekki svo glatt í gleymsk­unnar dá. Þær efna­hags­­legu hremm­ingar sem þjóðin gekk í gegn­um voru svo gríð­­ar­­legar að þær munu lifa í huga fólks um ókomin ár [...]Um­ræða um þá dóma sem fallið hafa í málum tengdum hrun­inu ein­­kenn­ist af harðri gagn­rýn­i á ákæru­­valdið og dóm­stóla af hálfu þeirra sem hafa verið sak­­felld­­ir. Fæst­ir, ef nokkrir, virð­­ast telja sig hafa gert nokkuð rang­t.“

Sparkað í stoðir íslensks rétt­ar­kerfis

Sú umræða sem hefur fylgt ákærum í hrun­málum hefur verið óvæg­in. Í henni hefur hópur lög­manna, almanna­tengsla og ann­arra sem starfa fyrir dæmda banka­menn eða þá sem sitja enn á saka­manna­bekk ein­sett sér að sparka í stoðir íslensks rétt­ar­ríkis í þeirri von að það hrikti nægi­lega mikið í þeim svo hinir dæmdu fái upp­reist æru og þeir sem eru enn í ákæru­ferli sleppi við það ömur­lega hlut­skipti að vera refs­að.

Valdir fjöl­miðlar hafa tekið virkan þátt í þessum aðför­um. Sér­stak­lega þeir sem eru reknir fyrir fjár­magn frá aðilum sem eru and­lag hrun­mála. Fréttir sem skrif­aðar hafa verið hjá þessum einka­fjöl­miðlum til höf­uðs sér­stökum sak­sókn­ara, nafn­greindum hér­að­dóms­dóm­ara og nú Hæsta­rétti bera þess mjög skýrt merki að til­gang­ur­inn sé ekki að upp­lýsa les­end­ur, heldur að afvega­leiða þá grímu­laust að þeirri hug­mynd að rétt­ar­kerfið sé rotið og hafi brotið gróf­lega á mann­rétt­indum manna sem dæmdir hafa verið sek­ir. Til að botna frægt nið­ur­lag þá hafa fjöl­miðl­arnir sann­ar­lega tekið við.

Til við­bótar hafa verið settar upp allskyns vef­síður – sumar hlægi­lega lélegar – sem hafa þann eina til­gang að dreifa út ein­hliða áróðri sem passar við hags­muni þeirra sem borga fyr­ir. Fólk í innsta kjarna hinna dæmdu brota­manna hefur síðan verið dug­legt að skrifa greinar til að styðja við þetta allt sam­an. Áhersla er lögð á að treysta því að les­endur þekki ekki málin vel heldur taki yfir­borðs­kennda afstöðu til þeirra sem falli að til­gangi áróð­urs­ins.

Kostn­að­ur­inn við þessa atlögu að íslensku rétt­ar­kerfi hleypur á hund­ruðum millj­óna króna. En það er ekki vanda­mál þegar vasarnir sem borga eru botn­laus­ir.

Þótt að upp­lýs­ingar um hluta­bréfa­eign dóm­ara hafi átt fullt erindi við almenn­ing, og þar af leið­andi hafi verið eðli­legt að þeir fjöl­miðlar sem fengu gögnin hafi fjallað um þau, þá er líka ljóst að upp­lýs­ing­unum var lekið til að hafa áhrif á störf dóm­ara, skapa tor­tryggni um störf þeirra og trufla með­ferð mála. Tíma­setn­ingin er ekki til­viljun heldur skipu­lögð. Gögnin hafa verið lengi í umferð og voru meðal ann­ars boðin til sölu í fyrra­sum­ar.

Og þessi atlaga er að virka. Hinir djúpu vasar dæmdra manna eru að vinna. Van­traustið á dóms­kerfið er að aukast. Traustið fór til að mynda úr 43 pró­sentum í fyrra í 32 pró­sent í ár. Traust á dóms­kerfið hefur reyndar áður farið niður í svip­aðar töl­ur. Það var á hápunkti síð­asta góð­æris og í kjöl­far Baugs­máls­ins, þar sem lög­fræð­ing­um, almanna­tenglum og fjöl­miðlum var líka beitt mis­kunn­ar­laust fyrir þá sem þar sátu á saka­manna­bekk.

Yfir­stéttin líka sek um að skapa van­traust

Þótt að það sé ömur­legt að þessi nið­ur­rifs­her­ferð dæmdra glæpa­manna, sem ollu gríð­ar­legum sam­fé­lags­legum skaða, sé að draga niður dóms­kerfið er ekki þar með sagt að innan þess sé ekki pottur brot­inn. Og að ábyrgðin á traust­leys­inu liggi ekki víð­ar. Fréttir síð­ustu daga varpa skýru ljósi á margt sem þar er að.

Það virð­ist liggja fyrir að hæsta­rétt­ar­dóm­arar mega eiga hluta­bréf. Það liggur fyrir að það eru reglur til staðar um hvernig þeir eiga að til­kynna um þá eign og það liggur fyrir að Markús Sig­ur­björns­son fylgdi þeim regl­um. Þótt að reynt hafi verið að láta að því liggja í skökkum frétta­flutn­ingi að Markús hafi tapað stórfé á hluta­bréf­unum sem hann erfði eftir móður sína þá er það fjar­stæðu­kennd túlk­un. Mað­ur­inn mok­græddi á þessum arfi í ljósi þeirra hækk­ana sem urðu á bréf­unum á meðan að hann átti þau.

En það liggur líka fyrir að hroki yfir­stéttar íslenskra dóm­stóla hefur lagt sitt að mörkum til að draga úr trú­verð­ug­leika kerf­is­ins. Reglur um hags­muna­skrán­ingu dóm­ara eru svo óljósar að óum­flýj­an­legt er að þær leiði til van­trausts almenn­ings, sér­stak­lega þar sem nefndin sem á að sjá um fram­fylgd þeirra virð­ist hvorki ráða við að halda utan um til­kynn­ingar né vera með skýra afstöðu gagn­vart því hvað þarf að til­kynna og hvað ekki. Ótrú­legt er að ekki hafi átt sér stað umræða innan Hæsta­réttar um hæfi dóm­ara til að taka á þessum hrun­málum áður en að þau komu fyrir rétt­inn, í ljósi þess að um for­dæma­laus mál var að ræða og ákaf­lega nauð­syn­legt var sam­fé­lags­lega að nið­ur­staða þeirra yrði hafin yfir allan vafa.

Sú umræða átti sér ekki stað og þess vegna sitjum við uppi með það að trú­verð­ug­leiki Hæsta­rétt­ar, trú­verð­ug­leiki dóma í hrun­málum og trú­verð­ug­leiki Mark­úsar Sig­ur­björns­sonar til að dæma í fleiri slíkum málum hefur beðið hnekki.

Tvö lið kall­ast á um hæfi

Að því sögðu þá treysti ég mér ekki til að skera úr um hæfi Mark­úsar Sig­ur­björns­son­ar, eða ann­arra dóm­ara sem átt hafa hluta­bréf, til að dæma í málum sem snerta banka eða fyrr­ver­andi starfs­menn hans út frá þeim reglum sem eru til stað­ar. Skoð­an­ir Ragn­ars H. Hall (Fyrr­ver­andi verj­andi Ólafs Ólafs­sonar sem Hæsti­réttur dæmdi í rétt­ar­fars­sekt og áður með­eig­andi á lög­manns­stof­unni sem hagn­ast mest á því að verja sak­born­inga í hrun­mál­um) og Jóns Stein­ars Gunn­laugs­sonar (sem vann m.a. grein­ar­gerð fyrir Ólaf Ólafs­son þar sem Al Than­i-­dóm­ur­inn var rengdur og er sér­stakur áhuga­maður um að þola ekki Markús Sig­ur­björns­son) um van­hæfi hans hjálpa mér ekk­ert nær slíkri nið­ur­stöðu. Það gera skoð­an­ir Sig­urðar Tómasar Magn­ús­sonar (sem var settur rík­is­sak­sókn­ari í Baugs­mál­inu og ráð­gjafi sér­staks sak­sókn­ara) eða Skúla Magn­ús­sonar, for­manns Dóm­ara­fé­lags Íslands, um hæfi Mark­úsar ekki held­ur. Þar eru tvö lið innan lög­fræði- og dóm­ara­stétt­ar­innar að kall­ast á. Aðrir innan stétt­anna stilla sér upp með öðru hvoru lið­inu. Á milli stendur almenn­ingur og klórar sér í hausn­um. 

Fyrir liggur þó að það er galið að dóm­urum sé í sjálfs­vald sett að ákveða hæfi sitt í við­kvæmu, brot­hættu örsam­fé­lagi eins og því íslenska þar sem tengslin eru svo mikil að fundið var upp smá­forrit (e. app) til að koma í veg fyrir að blóð­systkin hefðu óvart mök. Og þær reglur sem þó til eru um hags­muna­skrán­ingu dóm­ara eru afleit­ar, allt of tak­mark­aðar og ekki til þess fallnar að skapa traust.

Okkar ógeðs­lega þjóð­fé­lag

Styrmir Gunn­ars­son, fyrr­ver­andi rit­stjóri Morg­un­blaðs­ins sem þekkir inn­viði íslenskrar leynd­ar­hyggju frá fyrstu hendi, sagði fyrir rann­sókn­ar­nefnd Alþingis haustið 2009: „Þetta er ógeðs­legt þjóð­fé­lag, þetta er allt ógeðs­legt. Það eru engin prinsipp, það eru engar hug­sjón­ir, það er ekki neitt. Það er bara tæki­fær­is­mennska, valda­bar­átta.“

Orð Styrmis hitta beint í mark. Og þetta ógeðs­lega þjóð­fé­lag opin­ber­ast mjög í þeirri aðför að rétt­ar­rík­inu sem fámennur en mold­ríkur hópur dæmdra manna stendur nú fyrir sökum eigin hags­muna. Við því er lítið annað að gera en að taka á móti þegar við á og opin­bera aðfar­irnar fyrir það sem þær eru.

En það opin­ber­ast líka í hroka yfir­stétt­ar­innar í íslensku dóm­stóla­kerfi sem neitar að stíga nægj­an­lega stór skref til að tryggja að það njóti nægj­an­legs trausts. Það opin­ber­að­ist í Wintris-­mál­inu þegar for­sæt­is­ráð­herra þjóð­ar­innar taldi að það kæmi engum við að hann ætti millj­arða í aflands­fé­lagi eða væri kröfu­hafi í bú bank­anna. Það opin­ber­ast í afstöðu Seðla­bank­ans og stjórn­ar­ráðs­ins gagn­vart kröfum um gagn­sæi aðgerða þeirra og það opin­ber­ast í því að eft­ir­lits­stofn­anir á borð við Mat­væla­stofnun kom­ist að því að eggja­fram­leið­endur séu að blekkja neyt­endur stór­kost­lega en ákveði að segja engum frá því árum sam­an.

Það hefur ríkt nær algjört van­traust á allar mik­il­væg­ustu stofn­anir sam­fé­lags­ins eftir hrun­ið. Ekk­ert sem hefur verið gert síðan þá hefur lagað þá stöðu. Sam­kvæmt síð­ustu mæl­ingum treysta 17 pró­sent lands­manna Alþingi, 32 pró­sent dóms­kerf­inu, ell­efu pró­sent fjöl­miðlum og 6,6 pró­sent banka­kerf­inu.

Líkt og for­seti lýð­veld­is­ins, Guðni Th. Jóhann­es­son, sagði við þing­setn­ingu í vik­unni þá er end­ur­heimt trausts á Íslandi í senn mögu­leg og brýn. Það þurfa allir að taka þau skila­boð til sín. Dóms­kerf­ið, fjöl­miðl­ar, stjórn­málin og atvinnu­líf­ið. Það eina sem skapar traust í þjóð­fé­lagi eins og okkar er opin stjórn­sýsla og full­komið gagn­sæi hjá öllum helstu stofn­unum lands­ins. Það þarf að afnema leynd­ar­hyggj­una sem er svo inn­gróin í íslenskt valda­kerfi og heim­ilar þjóð­fé­lag­inu okkar að vera svona ógeðs­legt.

Við þurfum að breyta þessu fljótt, áður en að það verður of seint. Það vinnur nefni­lega eng­inn í svona aðstæðum til langs tíma, þótt þeir sem berji nú á stoðum rétt­ar­kerf­is­ins upp­lifi skamm­tíma­sigra. Ónýtt kerfi er tap okkar allra.