Fyrir nokkrum árum las ég skýrslu UNODC (United Nations Office of Drugs and Cri­me), und­ir­stofn­unar Sam­ein­uðu þjóð­anna sem berst gegn skipu­lagðri glæp­a­starf­semi og tekur saman gögn um fíkni­efna­heim­inn ár hvert. Ég var í feðra­or­lofi og fékk þrá­hyggju fyrir efni skýrsl­unnar þegar ég fór að glugga í hana. Hún var um 300 blað­síður og mikið magn upp­lýs­inga í henni.

Í skýrsl­unni ár hvert eru teknar saman upp­lýs­ingar frá öllum aðild­ar­ríkjum Sam­ein­uðu þjóð­anna um fíkni­efna­mark­að­inn. 

Ég starf­aði á þessum tíma á Við­skipta­blað­inu og skrif­aði stuttan sam­an­tekt­ar­p­istil um efni skýrsl­unn­ar. Hann bar heitið óvinn­andi stríð.

Þrennt er mik­il­vægt við þessar skýrslur UNODC ár hvert. 

1. Í þeim er skipu­lega teiknað upp hvernig fíkni­efna­mark­að­ur­inn virk­ar. Hvar efnin verða til og hvernig þau flæða milli landa.

2. Yfir­lit er gefið um hvernig fíkni­efna­tengdir glæpir koma inn á borð yfir­valda, hvaða með­ferð þau fá og hvernig refs­ing­arnar eru.

3. Frum­gögn frá aðild­ar­ríkj­unum gera sam­an­tekt­ina áreið­an­legt gagn um vanda­málin sem tengj­ast fíkni­efn­un­um. 

Óhætt er að segja að þau séu yfir­þyrm­andi. Millj­ónir ein­stak­linga eru í fang­elsi um allan heim vegna fíkni­efna­tengdra glæpa og svarta hag­kerfið sem orðið hefur til, sam­hliða hinu svo­kall­aða stríði gegn fíkni­efn­um, stækkar stöðugt. Það verður í reynd sífellt háþró­að­ara með teng­ingum við skelfi­leg­ustu glæpi sem um get­ur, þar á meðal man­sal. 

Núna fimm árum síðar er „stríðið gegn fíkni­efn­um“ í algleym­ingi. Árang­ur­inn er lít­ill sem eng­inn. Ömur­leg­asta birt­ing­ar­mynd bar­átt­unnar gegn fíkni­efnum sem sést hefur lengi er á Fillips­eyjum þar sem brjál­aður leið­togi þjóð­ar­inn­ar, Rodrigo Duter­te, hefur sett saman lög­reglu­sveitir til að þess að drepa fíkla og sölu­menn á götu­horn­um, einkum í Man­ila. Þús­undir hafa látið lífið á skömmum tíma og Duterte for­seti - sem ját­aði í síð­ustu viku að hafa kastað manni út úr þyrlu og drepið hann - seg­ist ekki ætla að hætta fyrr en að hann hefur útrýmt fíkni­efnum á Fillips­eyj­u­m. 

Hræði­legt er að hugsa til þess að eng­inn skuli grípa inn í þessi fjöldamorð á veiku fólki þar sem öruggt er að mark­miðið mun ekki nást og engum árangri skila. Þessi aug­ljósa þver­sögn er þó á vissan hátt rök­réttur hluti af stríð­inu á heims­vísu við fíkni­efn­in. Vind­myllu­bar­dagi kemur upp í hug­ann.

I. Vand­inn magn­ast áfram

Í Banda­ríkj­unum og Kanada hefur þró­unin á þessu ári verið bæði átak­an­leg og ískyggi­leg. Dauðs­föllum sprautu­fíkla sem taka of stóran skammt hefur fjölgað gríð­ar­lega hratt. Þetta á bæði við um lyf­seð­ils­skyld lyf, verk­smiðju­fram­leidd lyf og síðan hefð­bundn­ari fíknefni sem neytt er í gegnum spraut­ur. Talið er að tala þeirra sem lát­ist hafa á árinu úr of stórum skammti af heróíni muni fara yfir 15 þús­und í Banda­ríkj­unum á árinu en til sam­an­burðar þá lét­ust ríf­lega tvö þús­und úr of stórum skammti heróíns árið 2010 og færri á árunum þar á undan frá 2001. Þetta ger­ist þrátt fyrir að þung við­ur­lög séu víða við fíkni­efna­tengdum brotum og að mörg hund­ruð þús­und manns, sem hafa hlotið dóm fyrir fíkni­efna­tengda glæpi, fylli fang­elsi lands­ins. 



Sam­bæri­leg hlut­falls­leg hækkun hefur verið í Kanada. Fíklar deyja vítt og breitt um Amer­íku og svo virð­ist sem Ópíum, sem heróin er unnið úr, eigi afar greiða leið inn á Banda­ríkja­markað líkt og önnur efni sem fíklar sprauta sig með. Eft­ir­spurnin frá hinum veiku er mikil og fram­boðið eftir því.

 

Um átta­tíu pró­sent af Ópíumi í heim­inum er unnið í Afganistan og Búr­ma, sam­kvæmt UNODC. Áfram­vinnsla úr frum­efn­unum fer síðan fram víða um heim, en hefur farið vax­andi í Asíu og Aust­ur-­Evr­ópu síð­ustu árin, sam­kvæmt skýrslum UNODC. 

Með öðrum orðum er nákvæm­lega vitað hvaðan efnin koma og ef það væri vilji til að stoppa fram­leiðsl­una alveg eða minnka hana dramat­ískt þá yrði það gert. Ekki vantar her­menn í Afganistan en vilj­inn til að stöðva fram­leiðsl­una er eng­inn. Enda gæti það haft alvar­legar afleið­ingar fyrir umheim­inn ef dregið yrði hratt úr fram­boð­inu. Hinir veiku myndu þá leita í önnur og jafn­vel hættu­legri efni. Hinn sam­fé­lags­legi lýð­heilsu­vandi kæmi þá með krafti upp á yfir­borð­ið. 

Árang­ur­inn (það er að segja góðu töl­urnar í bók­unum og skýrsl­un­um) sem náðst hefur í lög­reglu­starfi í Banda­ríkj­unum og víða í Evr­ópu snýr öðru fremur að borg­ar­svæðum sem hafa náð árangri í að ná niður glæpa­tíðni í hverfum sem áður voru óör­ugg­ari. Ekk­ert bendir hins vegar til þess að fram­boð af fíkni­efnum sé minna eða færri séu veikir vegna þeirra.

II. Í grunn­inn er þetta heilsu­vandi

Með öðrum orð­um: Það er vitað að í grunn­inn er um lýð­heilsu­vanda sem teng­ist beint geð­rænum kvillum og fíkni­sjúk­dómum að ræða. Þess vegna hefur það tak­mark­aða þýð­ingu að ráð­ast á fram­leiðslu­svæð­in. Hvort sem það eru slétt­urnar í Afganistan eða Kóka­laufs­bú­garðar í Suð­ur­-Am­er­ík­u. 



Millj­örðum Banda­ríkja­dala hefur verið varið árlega í það sem kallað hefur verið stríð gegn fíkni­efn­um. Í rúm­lega þrjá ára­tugi, frá því Ron­ald Reagan þáver­andi Banda­ríkja­for­seti setti af stað mikið ímynd­ar­stríð gegn fíkni­efnum árið 1981, hefur staða mála ekk­ert batnað en fang­elsi hafa að miklu leyti fyllst af fólki sem hefur fengið dóma fyrir fíkni­efna­tengda glæpi. 

Hörð stefna yfir­valda víða hefur engum árangri skil­að. Þungir dómar breyta engu, ekk­ert dregur úr eft­ir­spurn­inni og ótíma­bærum dauðs­föllum vegna fíkni­efna­neyslu fjölg­ar. 

Hvað er til ráða? 

Eitt er vitað eftir reynslu síð­ustu ára­tuga. Harðar aðgerðir lög­reglu virka ekki þegar kemur að því að draga úr vanda­mál­um. Þungir dómar virka ekki. Boð og bönn virka ekki. Það er ekki að draga úr neyslu og vanda­málin eru ekki að minnka. Þetta liggur fyr­ir. Skýrslur UNODC eru góð heim­ild um þetta og það sama má segja um aðrar stofn­anir sem fjalla um þessi mál. 

Stjórn­mála­menn, sem beint og óbeint móta stefnu yfir­valda þegar kemur að fíkni­efna­tengdum vanda­mál­um, hafa gjör­sam­lega brugð­ist. Frá þeim hafa engar lausnir kom­ið.



Ef við horfum á hlut­ina á Íslandi, þá eru útlín­urnar að mörgu leyti svip­að­ar. Lög­reglan - sem horf­ist í augu við verstu hliðar fíkni­efna­heims­ins í dag­legum störfum - þarf að taka virk­ari þátt í umræðu um mála­flokk­inn og hvernig á að nálg­ast hann. Hvað er að virka vel og hvað illa. Við vitum að stórir fíkni­efna­fundir virð­ast engu skila fyrir heild­ina, svo blaða­manna­fundir um þá eru leik­sýn­ingar og ekk­ert ann­að. Hafa engin áhrif á neitt.

Stjórn­mála­menn sýna þessum málum líka of lít­inn áhuga. Þeir virð­ast ekki skilja vanda­mál­in, kynna sér ekki alþjóð­legu gögnin nema lítið eitt. Á Íslandi deyr fólk ár hvert úr fíkn sinni í tuga­tali. Hryll­ing­ur­inn sem þessu fylgir tætir sundur fjöl­skyldur og skilur eftir sviðna jörð. Það á ekki að gera lítið úr þessu. 

Fjár­magn sem fer í lækn­is­með­ferðir og for­varn­ar­starf er alltof lítið og lítið mark er tekið á þeim sem benda á þetta finnst mér. Læknar og sál­fræð­ingar þar á með­al. Fólk sem býr yfir sér­fræði­þekk­ingu á við­fangs­efnum fíkni­sjúk­dóma. 

Virð­ing­ar­leysi stjórn­mála­manna hefur birst í gegnum tíð­ina með ýmsum hætti. Til dæmis hafa þeir sett millj­ónir árlega í trú­rof­stæk­is­hópa í nafni með­ferðar við fíkni­sjúk­dómum og geð­rænum kvill­um. Þetta er ömur­legra en orð fá lýst og afleið­ing­arnar eftir því. Byrg­is-­málið kemur upp í hug­ann hér. Það er geymt en ekki gleymt, og sýnir hversu lágt stjórn­mála­menn voru til­búnir að leggj­ast í nið­ur­læg­ing­ar­för sinni gegn veiku fólki. Skýrslur sem sýndu vanda­málin voru settar niður í skúffu og haldið áfram í for­heimskum leið­angri.

Virð­ingin fyrir fólk­inu sem er háð fíkni­efn­unum er lítil sem engin og mann­vonska yfir­valda á sér því miður lítil tak­mörk. Það er á vissan hátt verið að níð­ast á veiku fólki með því að hafa það í fang­elsum fyrir neyslu­glæpi og sums staðar í heim­inum er það hund­elt og drep­ið, eins og dæmin frá Fillips­eyjum sanna. Það þarf ekki að leita í þær öfgar til að finna slæm dæmi.



Hringir þetta engum bjöllum um að hugs­an­lega séum við - hinn alþjóða­væddi heimur - á rangri braut í þessu stríði?

Það er kom­inn tími til þess að mála­flokk­ur­inn sem snýr að fíkni­t­engdum sjúk­dómum verði tek­inn til gagn­gerrar end­ur­skoð­un­ar. Útgangs­punkt­ur­inn ætti þar að vera sá að við­ur­kenna að árang­ur­inn af refsi­stefnu - sem keyrð hefur verið þvert á landa­mæri um ára­bil - er eng­inn og margt bendir til þess að í stefn­unni felist mann­vonska gagn­vart veik­um, þvert á nýj­ustu upp­lýs­ingar og þekk­ing­u. 



Þetta minnir um margt á þann tíma þegar geð­veikir voru ólaðir nið­ur, settir í sloppa og hafðir í glugga­lausum rým­um. Það var gert að grunni til vegna van­þekk­ingar og áhuga­leysis yfir­valda. Með auk­inni þekk­ingu hefur þetta breyst. 

Starfs­hópur Sam­ein­uðu þjóð­anna, sem falið var að kafan ofan í þennan mála­flokk, hefur bent á nauð­syn þess að breyta um stefnu og lagt til algjöran við­snún­ing, snúa frá boðum og bönn­um, draga úr hörku og ein­blína á að for­varnir og að hjálpa hinum veiku. Að hætta hinni rót­tæku stefnu gegn fíkni­efna­fram­leiðslu, sölu og neyslu, og horfa frekar á mála­flokk­inn sem lýð­heilsu­vanda. Þetta er stór­mál. Risa­vaxið sam­fé­lags­legt mál. Þverpóli­tískt, ef það róar ein­hvern.

Spurn­ingin um lög­leið­ingu fíkni­efna eða ekki lög­leið­ingu er oft borin upp. Það er ekki aðal­at­rið­ið, þó ég hall­ist að því að boð og bönn virki ekki í ljósi þess sem að framan er greint. Aðal­at­riðið ætti frekar að vera það, að rýna gögn og reynslu­sög­una af þeirri stefnu sem rekin hefur verið svo til alls staðar á vest­ur­lönd­um, með mis­jafn­lega mik­illi hörku þó. 

III. Horf­ist í augu við mis­tök ykkar

Þetta er full­reynt.

Það er kom­inn tími á að draga lær­dóm af mis­tökum og árang­urs­leysi. Fyrstu skrefin gætu verið þau að hlusta á raddir sér­fræð­inga sem hafa bent á skelfi­legar afleið­ingar fjársveltis fang­els­is­mála­flokks­ins. Horft á stöðu mála á Íslandi, þá skiptir nýtt fang­elsi litlu sem engu í sam­an­burði við það að sjúkir ein­stak­lingar fái lækn­is­að­stoð og við­ur­kenn­ingu á veik­indum sín­um. Það er hið stóra sam­fé­lags­lega mál. 

Við skuldum þeim sem ekki eru lengur meðal okkar vegna veik­inda sinna að gera eitt­hvað í mál­un­um. Hryll­ings­sög­urnar eru of margar og þeim fækkar ekk­ert. Þvert á móti.

Fjöl­skyldur eru bjarg­ar­lausar gagn­vart ómennsku fíkni­sjúk­dóma og geð­rænum rús­sí­bana sem þeim fylgja. Nið­ur­læg­ingin sem fylgir stefn­unni í rétt­ar­vörslu­kerf­inu er síðan sam­fé­lags­mein sem verður að upp­ræta. 

Nú er mál að linni. Von­andi verða þessi mál­efni framar í for­gangs­röð­inni hjá stjórn­mála­stétt­inni á nýju ári. Hún mótar stefn­una. Hún skuldar sjálfs­gagn­rýni þegar að þessu kemur og miklu betri og dýpri rýn­ingu á gögn­um. Hún verður að horfast í augu við algjört árang­urs­leysi sitt - þvert á landa­mæri - og nið­ur­lægj­andi aðgerðir gagn­vart þeim sem minna mega sín.