Ferðaþjónustan, sem er stærst atvinnugreina nú orðið og gildasta líflína íslensks hagkerfis undanfarin ár, stendur fyrir miklum tekjum. Tekjur ríkisins munu vera metnar á 60–70 milljarða kr. Hvort það er nákvæmlega rétt veit ég ekki, en í Framkvæmdasjóð ferðamannastaða átti að setja u.þ.b. 2 milljarða kr. sem er að mínu mati, og í hlutfalli við þessa upphæð, óeðlilega lágt framlag. Gjaldið eða framlagið hefur verið lækkað um 600 milljóna kr. en hefði þurft að hækka um a.m.k. 1 milljarð kr. ofan á hinar tvær, ef vel væri. Formaður fjárlaganefndar kennir um mistökum og er eftir því beðið að leiðrétting komi í ljós. Aukið fé í Framkvæmdasjóðinn frá 2016 hefur ekki nýst af mörgum ástæðum sem hafa þegar komið fram. Þar hefur t.d. víða staðið á framlögum sveitarfélaga sem eiga að leggja fram sinn skerf. Sum þeirra eru ekki það burðug að þau hafi í raun nægt fé til mótframlaga. Skipulagsmál hafa reynst flókin oft og tíðum og það fé sem var sett í sjóðinn frá ríkisinu kom seint fram. Hvað sem öllu þessu líður er alveg ljóst að mjög margir staðir utan þjóðgarða eru bókstaflega í sárum, sumir mjög miklum, og þar þarf að framkvæma bráðaviðgerðir og tryggja snarbætt, stýrt aðgengi með t.d. stígum, útsýnisstöðum, og staðbundnum lokunum innan svæða eða með ítölu.
Aukin framlög til þjóðgarða, en ónóg til landvörslu
Eitt og annað er jákvætt í fjárlagafrumvarpinu og því sem fylgir, t.d. framlög til þjóðgarðsmiðstöðva, og Vatnajökulsþjóðgarður, stærstur allra, fær þó nokkuð fé til framkvæmda. Hann hefur í heild þolað umferð betur á mörgum stöðum en minni þjóðgarðarnir, eins þótt einstaka staðir innan hans séu komnir að þolmörkum. Þjóðgarðinn Snæfellsjökul og Þjóðgarðinn á Þingvöllum eru miklu minni og orðnir mun skemmdari en sá stóri við Vatnajökul. Báðir þurfa miklu meira fé, nokkur ár í röð, en látið er af hendi rakna. Eins þarf verulega aukið fé í landvörslu í þjóðgörðunum og á friðuðum svæðum. Í því sambandi er mjög brýnt að endurskoða sem allra fyrst hlutverk og valdsvið landvarða, bæði ríkisráðinna og starfsmenn ferðafélaga. Við vitum að nú hafa landverðir aðeins leyfi til þess að beina orðum til fólks og biðja um eitt og annað, en þeir hafa ekki valdsvið til að skipa fyrir eða valdsvið sem er í ætt við lögreglu. Á því þarf auðvitað að gera bragarbót með umræðum, lögum og reglugerðum, auk þess að setja meira fé til landvörslu á mjög mörgum stöðum.
Sjálfbærni og þolmörk
Menningar- og náttúrunytjar geta ekki gengið upp án verndunar minja og alls umhverfis og til þess greina menn þolmörk, jafnt félagsleg sem náttúruleg, og jafnt fyrir afmarkaða staði sem svæði og loks fyrir landið í heild. Við viljum flest að atvinna sé fjölbreytt en ekki að aðeins þrjár greinar beri upp langmest af henni, hvað þá ein atvinnugrein; ferðaþjónusta. Við viljum flest að sjálfbærni sé viðmið í ferðaþjónustunni og sú stefna hefur réttilega verið mörkuð í mörgum almennum atriðum. Þá verðum við að muna að hugtakið nær yfir félagslega og hagræna sjálfbærni ekki síður en að náttúran verði nytjuð á þann hátt að hún standi jafn góð eftir eða betri. Þegar sumir stjórnmálamenn eða framámenn í ferðaþjónustu telja að við getum tekið við miklu fleiri ferðamönnum, eins og það er orðað, vekur það margar spurningar. Eru þá engin þolmörk til? Hvað merkja orðin miklu fleiri? Engum dytti í hug að skipuleggja fiskveiðar með því að muldra eitthvað um miklu fleiri fiska. Til er áætlun sem kallast Landsáætlun um uppbyggingu innviða og var samþykkt sem lög frá Alþingi 2016. Hún er ekki hátt skrifuð í fjárlögum og raunverulega vanfjármögnuð. Meðal fyrstu skrefa til úrbóta auk fjármagns til þjóðgarða, fyrrgreindrar Landsáætlunar og til Framkvæmdasjóðs ferðamannastaða ber brýna nauðsyn til að auka rannsóknir innan ferðaþjónustunnar, ljúka skipulagsbreytingum í ferðaþjónustu og stofnanaflórunni og einnig endurskoðun laga um ferðaþjónustu í landinu. Ég hef talað fyrir nýju ráðuneyti ferðamála og ákvörðun þolmarka og það ætti vissulega að vera til mikilvægrar umræðu á næstunni þegar fjöldi ferðamanna telst í milljónum og viðvarandi skortur á vinnuafli er staðreynd í greininni. Nýja meginatvinnugrein landsins ber að umgangast eins og þær sem áður voru það. Ég tel ekki að nýtt ráðuneyti leysi fjölda verkefna eitt og sér en það auðveldar lausnir, miklu skilvirkar og hraðar en Stjórnstöð ferðamála sem auk þess starfar tímabundið.
Blessuð beinu gjöldin
Varla er unnt að leggjast á móti beinni fjármögnum ferðafólks til úrbóta á því sem þeir notast við að hluta. Bílastæðagjöld geta gert gagn, t.d. í þjóðgörðum en betur má ef duga skal. Gegn komugjöldum hafa komið fram viðbárur um að þau séu ekki leyfileg skv. jafnræðisreglum. Hvort sem það stenst rýni eða ekki má haga innheimtu þannig að þau gangi upp, enda fyrirmyndir um þau annars staðar í álfunni. Sumir telja að þau muni bremsa ferðamannafjöldann til Íslands. Það væri svo sem ekki alvont en ég tel það ofmælt vegna þess að 1,5 milljarður manna eru á faraldsfæti um jörðina og við erum að taka hingað inn eins og 1 prómill, og þá langflesta í þeim hóp sem ráða myndu við lágt gjald. Þótt vikukostnaður við ferð á Íslandi, sem er sagður vera um 200 þús. kr., hækki um 1 eða 2 þúsund kr. (1 þúsund kr. var upphæðin í tillögum Vinstri grænna sem felldar voru), er ég viss um að til er nægt ferðafólk sem kippir sér ekki upp við aukakostnaðinn. Hækkað gistináttagjald úr 100 kr. í 300, sem ætti auðvitað að vera hlutfallstala af verði gistingar, truflar heldur ekki flæði ferðamanna hingað. Og eitt er víst: Hvorki sú upphæð né komugjald er til þess fallið að koma í staðinn fyrir þolmörk eða annað þess kyns sem er nauðsynlegt að við ákvörðum fyrr en síðar. Þessi beinu gjöld geta gefið af sér 2-3 milljarða króna hið minnsta á hverju 12 mánaða tímabili, frá og með miðju næsta ári.
Lágsigldur málaflokkur
Þegar stjórnvöld víða um heim sjá fram á æ alvarlegra ástand heima fyrir og í samskiptum þjóða, t.d. í Asíu þar sem gríðarlegur mannfjöldi er háður jökulvatni jafnt sem sjávarstöðu, er tvennt í stöðunni á alþjóðavísu. Við verðum í fyrsta lagi að vinna gegn manngerðum orsökum loftslagsbreytinga. Það er orðið óumdeilanlegt. Það merkir hraðan og mikinn samdrátt í losun gróðurhúsagasa og stórfellt átak í landvernd um allan heim, endurheimt lággróðurs og votlendis og ræktun skóga sem binda grösin á landi. Allt þetta snýr beint að Íslandi, jafnvel á þann hátt að hafa áhrif á ferðaþjónustuna þegar fram í sækir. Auðveld og tiltölulega ódýr ferðalög verða sennilega ekki í boði áratugum saman. Í öðru lagi verður að lina og lágmarka áhrif veðurfarsbreytinga á samfélög þjóða. Það merkir mótvægisaðgerðir og ákvarðanir um hvernig samvinna þjóða, ekki bara um rannsóknir og upplýsingar, getur hjálpað þeim sem harðast verða úti. Líka það bankar á okkar dyr og merkir að auka verður þróunaraðstoð, helst nærri þrefalt til að nálgast alþjóðaviðmið. Í plöggum fjárlaga þar af leita vel til að finna orð um loftslagsbreytingar, verulega aukin framlög og rök fyrir auknum fjárframlögum breytinganna vegna, nema helst til skógræktar.
Gerum miklu betur
Nógu margar einhlítar skýrslur liggja frammi og nægar rannsóknarniðurstöður eru opinberar til þess að hefjast megi handa fyrir alvöru við bæði fyrrgreind meginverkefni, Hingað til hafa hvorki orðið nægar framfarir við að minnka losun, allra síst á Íslandi, né heldur við að ákvarða viðbrögð við rýrnun jökla, súrnun hafsins eða hækkun sjávarborðs á heimsvísu. Þetta allt merkir ekki að minnka skuli rannsóknir eða fræðslu um stöðu og horfur, aðeins að rannsóknir eru ekki lengur í fyrsta sæti og eiga ekki að hljóta mesta athygli stjórnvalda, ákvarðenda, fyrirtækja, sveitarfélaga og stofnana. Þar þurfa skjótar aðgerðir að koma í staðinn. Við þurfum að koma málunum á þetta séríslenska reddingarsvið sem við erum fræg fyrir. Þar eiga Reykjavíkurborg og ýmis fyrirtæki og stofnanir þakkir skildar fyrir frumkvæði. Við skulum beina aukinni athygli, nægum peningum og heildrænu skipulagsstarfi að því að ná markmiðum sem íslensk stjórnvöld samþykktu á Parísarráðstefnunni (og ríflega það!), með skilmerkilegri áætlun, markmiðssettri hvert ár og fullfjármagnaðri. Við göngum ekki á bak orða okkar og skuldbindinga. Bæði sjálfbær ferðaþjónusta og loftslagsþróunin eru risastór mál.
Höfundur er þingmaður Vinstri grænna.
