Bökkum aðeins. Við erum stödd á árinu 2008, í nóv­em­ber. Víg­línan í end­ur­reisn­inni hefur verið dregin með neyð­ar­lög­um, sem eru ein­stök í heims­sög­unni, og fjár­magns­höft­um. Nýir bankar hafa verið búnir til á grunni neyð­ar­lag­anna. 

Ný staða, nýtt banka­kerfi

Þegar öllu var á botn­inn hvolft, með hvelli, þá þorði eng­inn að láta hinn frjálsa markað leita bestu lausn­ar­innar út úr vand­anum sem Ísland var í. Það hefði gert næstum öll fyr­ir­tæki á Íslandi gjald­þrota og heim­ili lík­a. 

Rík­is­vald - af miklum þunga meira að segja með aft­ur­virkum inn­gripum á fjár­mála­markað þar sem kröfu­röð var snúið við - var það sem bjarg­aði og skap­aði víg­stöðu til efna­hags­legrar upp­bygg­ing­ar. 

Það var kannski tákn­rænt fyrir stöð­una, að sá flokkur sem á telj­ast til hægri í stjórn­mál­unum á Íslandi, Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn, hafði for­ystu um setn­ingu neyð­ar­lag­anna, í hinum full­komna stormi. 

Þetta var á vissan hátt hug­mynda­fræði­legt gjald­þrot þeirra sem sjá hina svart­hvítu mynd frelsis ann­ars vegar og rík­is­af­skipta hins veg­ar. Hún er fölsk og ekki í takt við veru­leik­ann.

Það merki­lega við þessar vel heppn­uðu aðgerðir er að nú, átta og hálfu ári síð­ar, er enn í gangi atburða­rás þar sem ríkið er að ná vopnum sínum og kröfu­hafar föllnu bank­anna - með vog­un­ar­sjóði af Wall Street í aðal­hlut­verkum - fylgj­ast með hverju skrefi og vilja fá ávinn­ing í sínar hend­ur. Þrátt fyrir stöð­ug­leika­fram­lög frá kröfu­höfum til rík­is­ins þá er þessi staða enn uppi.

Staðan er þannig að ríkið á 98,2 pró­sent hlut í Lands­bank­an­um, Íslands­banka að öllu leyti og 13 pró­sent hlut í Arion banka. 

Hvað er að ger­ast hjá Arion banka?

Nú ber­ast af því fréttir að vog­un­ar­sjóðir vilji kaupa um fjórð­ung í Arion banka, í við­skiptum þar sem 40 til 50 pró­sent hlutur í bank­anum verður seld­ur. Til að þetta gangi upp þurfa helst íslenskir líf­eyr­is­sjóðir að kaupa hluti líka.



Greini­legt er að Kaup­þing, sem á 87 pró­sent í bank­an­um, liggur á að fram­kvæma þessi við­skipt­i. 

Starfs­fólks Kaup­þings fær millj­arða í bón­us­greiðslur ef það tekst að selja hlut­ina til einka­að­ila á næst­unni, á ákveðnu verð­bili, en stefnt hefur verið að því að selja Arion banka að fullu fyrir árs­lok.

Í ljósi sög­unnar - þegar fjár­glæfra­menn, sem sumir hverjir hafa nú hafa hlotið dóma fyrir for­dóma­lausa efna­hags­brota glæpi, eign­uð­ust stóran hlut í íslenska banka­kerf­inu - þá ættu nú að kvikna við­vör­un­ar­ljós hjá ein­hverjum á Alþingi. Lítið hefur hins vegar sést til þeirra. 

Í fyrsta lagi hefur ekk­ert komið fram opin­ber­lega um það hverjir standa að baki vog­un­ar­sjóð­unum sem hafa áhuga að verða beinir eig­endur að Arion banka. 

Fjár­mála­eft­ir­litið hefur ekki birt neinar upp­lýs­ingar um það, og ekki lagt fram rök­stutt mat á því hvort aðil­arnir - sem raun­veru­lega eiga vog­un­ar­sjóð­ina - séu trausts­ins verð­ir. Það er ekki nóg að segja að sjóð­irnir geti mögu­lega talist hæfir, og það er heldur ekk­ert einka­mál eft­ir­lits­ins. 

Bene­dikt Jóhann­es­son fjár­mála­ráð­herra hefur heldur ekki tjáð sig um þetta og virð­ist ekki vita nákvæm­lega hvaða fólk er að baki sjóð­un­um. 

Skiptir þetta máli? Já, þetta skiptir mjög miklu máli fyrir almenn­ing, sem fjár­magnar íslenska banka­kerf­ið, á þessum ein­angr­aða örmark­aði þar sem er ekki virk alþjóð­leg sam­keppni. Þetta er mik­il­vægt mál sem verður að upp­lýsa um.

Þá liggur líka fyrir - og er vafa­lítið óum­deilt, einmitt í ljósi sög­unnar - að það er rík­is­á­byrgð á starf­semi banka á Íslandi, alveg óháð eign­ar­hald­inu. Ef stjórn­end­urnir gera stór mis­tök sem leiða til áfalla þá mun banki bank­anna, Seðla­banki Íslands, og rík­is­sjóð­ur, koma að borð­inu. Efast ein­hver um þetta? Það get ég ekki ímyndað mér. 

Ísland greip til sér­ís­lenskra aðgerða í hrun­inu, bless­un­ar­lega. Enda eru aðstæður hér sér­ís­lensk­ar. Aðeins 193 þús­und manna vinnu­mark­aður með eigin mynt og pen­inga­prent­un­ar­vald. Fjár­mála­kerfið er ekk­ert í útlönd­um, nema í gegnum tak­mörkuð lán, og getur ekki sinnt stærstu fyr­ir­tækjum lands­ins til jafns við alþjóð­lega banka þegar kemur að lán­um. 

Erlendir bankar eru með alla stærstu bit­ana á mark­aðn­um. Orku­fyr­ir­tæk­in, stærstu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækin að stórum hluta og einnig alþjóð­legu fyr­ir­tæk­in, Mar­el, Össur og flug­fé­lögin að nokkru leyti.

Það er þannig, að ef stjórn­völd vilja, þá geta þau tryggt almanna­hags­muni miklu betur en nú er gert, með því að eign­ast Arion banka að fullu. Eign­ast allt kerf­ið, og klára þannig aðgerð­ina sem hófst á grunni neyð­ar­lag­anna.

Stutt er síðan Bjarni Bene­dikts­son, þáver­andi fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra og nú for­sæt­is­ráð­herra, lagð­ist gegn því í orði að líf­eyr­is­sjóð­irnir yrðu eig­endur bank­anna, ekki síst vegna mik­illa umsvifa þeirra á mark­aði á Ísland­i. 

En eru þeir verri eig­endur en vog­un­ar­sjóð­irnir á Wall Street, sem eru að grunni til skamm­tíma­tæki­fær­is­sjóð­ir? 

Ef ríkið gerir þetta - það er að eign­ast Arion banka að fullu líka - þá er komin upp ein­stök staða til að móta banka­kerfi sem þjónar almenn­ingi best, og verð­mæti hafa líka verið tryggð bet­ur, enda er tug­millj­arða hagn­aður af kerf­inu, sem starfar í haftaum­hverf­inu hér á landi.



Til dæmis mætti klára nauð­syn­lega rök­ræðu á vett­vangi Alþingis um aðskilnað við­skipta­banka- og fjár­fest­inga­banka­starf­semi, og hvernig megi tak­marka rík­is­á­byrgð á banka­starf­semi, óháð eign­ar­hald­i. 



Þessi miss­erin er ríkið til dæmis með tugi starfs­manna í vinnu við að miðla verð­bréfa­við­skipt­um, stýra sjóðum og sinna marg­vís­legri starf­semi, sem einka­fyr­ir­tæki eru að sinna vel, og aug­ljós­lega þarfn­ast þess ekki að vera undir sama hatti og við­skipta­banka­starf­sem­in.

Varla er það sér­stakt áhuga­mál stjórn­mála­manna að það sé hægt að einka­væða gróð­ann en þjóð­nýta tap­ið. Það er engan veg­inn hægt að átta sig á því hvernig landið liggur póli­tískt, þegar þessi mál eru ann­ars veg­ar, og hag­fræð­ingar hafa á þessu ýmsar skoð­anir sem eru mis­mun­andi.

Það virð­ist blasa við að Kaup­þing, og helstu eig­endur þar og starfs­menn, séu að reyna að þvinga söl­una á Arion banka í gegn til að gæta að eig­in­hags­mun­um.  

Stjórn­völd geta hins vegar hugað enn betur að verð­mæt­unum í banka­kerf­inu með því að stjórna ferð­inni alveg, láta ekki undan þrýst­ingi vog­un­ar­sjóð­ina eða ann­arra, heldur þvert á móti draga frá öll tjöld og flýta sér hægt. Klára heima­vinn­una.

Við vitum öll að litla ein­angr­aða íslenska banka­kerfið er mik­il­vægt í sam­fé­lag­inu. Við vitum að óæski­legur eig­endur og lélegir reynslu­litir stjórn­endur geta valdið gríð­ar­legu tjóni ef ekki er vandað til verka. 

Stutt inn­skot: Nýlega las ég meira en 100 blað­síðna dóm í stóra mark­aðs­mis­notk­un­ar­máli Kaup­þings, þar sem níu fyrr­ver­andi starfs­menn Kaup­þings voru dæmdir fyrir lög­brot, sum mjög alvar­leg og önnur létt­væg­ari.

Í dómnum kom eitt atriði fram sem mér fannst stór­merki­legt. Að það hefði ólög­lega hefði verið staðið að við­skiptum með eigin bréf Kaup­þings frá árinu 2005, mörgum árum fyrir hrunið og áður en atriðin sem voru til umfjöll­un­ar, áttu sér stað. Þetta fór allt fram­hjá Fjár­mála­eft­ir­lit­inu, eins ótrú­lega og það hljóm­ar. Það mat hlut­ina rang­lega og leyfði vanda­málum að magn­ast upp. Leið­sögnin var röng og bein­línis ýtti undir vanda­mál í banka­kerf­inu, eins og sést í þessu máli.

Hver veit nema að Fjár­mála­eft­ir­litið hafi ekk­ert lært af þessum glóru­lausu mis­tökum og sé ekki búið að full greina vog­un­ar­sjóð­ina og hvort þar reyn­ist æski­legir eig­endur íslenska banka­kerf­is­ins til fram­tíðar litið eða ekki. 

Eðli­legt aðhald

Á meðan ekk­ert er komið fram opin­ber­lega, þá eru þetta eðli­legar og sann­gjarnar spurn­ing­ar. Það er lág­mark að stjórn­mála­menn finni fyrir aðhaldi þegar mál sem þessi eru ann­ars veg­ar.

Rík­is­stjórn sem hangir saman á einum manni, með minni­hluta atkvæða á bak við sig, getur varla haldið að hún geti leyft eig­enda­breyt­ing­unni á Arion banka að eiga sér stað svo til alveg án póli­tískrar umræðu. Og þó. Maður veit aldrei þegar stjórn­mála­menn eru ann­ars veg­ar. 

Þó Bene­dikt Jóhann­es­son, fjár­mála­ráð­herra, hafi svarað því til að það sé óþarfi að flýta sér við sölu á hlutum í bönk­un­um, þá virð­ist sem það sé hér um bil búið ákveða að selja hluti í Arion banka, á meðan þing­menn ræða um bjór og vín, létt og sterkt. 

Það væri tákn­rænt í ljósi sög­unn­ar, en um leið bæði alvar­legt og sorg­legt. Eign­ar­haldið á end­ur­reistu banka­kerfi sem almenn­ingur fjár­magnar skiptir miklu máli fyrir almenn­ing og stjórn­völd hafa það í hendi sér hvernig það eigi að vera til fram­tíðar lit­ið. 



Það á ekki að láta vog­un­ar­sjóði nið­ur­lægja Alþingi og almenn­ing, eða leyfa ein­hverjum ein­stak­lingum sem hafa mikla fjár­hags­lega hags­muni af því að keyra málin áfram, að stjórna ferð­inn­i.