Ísland er „vel­meg­un­ar­bubbla“ með fá vanda­mál sam­an­borið við flest lönd, og þar er hinn vest­ræni heimur með­tal­inn. Þetta er eitt af því sem maður kemst að þegar maður býr erlend­is. Ísland þarf ekki að glíma við erf­ið­leika sem fylgja þéttum borg­ar­svæðum þar sem ekk­ert má útaf bregða í skipu­lagi hvers dags. Almenn­ings­sam­göngur þurfa að ganga smurt, umferð­ar­skipu­lag og svo fram­veg­is. Skóla­starf getur verið flókið í fram­kvæmd og heil­brigð­is­þjón­usta sömu­leið­is.

Svo er Ísland einnig auð­linda­ríkt land, í hlut­falli við íbúa­fjölda, og flestir inn­viðir traust­ir, í alþjóð­legum sam­an­burð­i. 

En þrátt fyrir þetta eru mein sjá­an­leg. Þessi miss­erin sér maður ein­kenni þess að fyr­ir­tæki og hið opin­bera, séu að ganga hratt um gleð­innar dyr, þegar hag­stjórn er ann­ars veg­ar. Í það minnsta horfa hlut­irnir þannig við mér héðan frá vest­ur­strönd Banda­ríkj­anna. Það er ekki heil­brigð­is­merki að fast­eigna­verð hækki um tæp­lega 40 pró­sent á einu ári, mælt í Banda­ríkja­dal, svo dæmi sé tek­ið.

Mikið gjald­eyr­is­inn­streymi vegna erlendra ferða­manna mun strykja gengi krón­unnar gagn­vart alþjóð­legum myntum mikið á skömmum tíma, nema að Seðla­bank­inn muni mark­visst beita sér til að veikja krón­una. Það getur varla verið að þannig eigi það að vera til lengd­ar.

Þrátt fyrir að Ísland sé í öfunds­verði stöðu, að mörgu leyti, þá eru sér­stak­lega tvö mál sem mér finnst mega flokka sem heima­til­búin vanda­mál.

1. Það er merki­legt að hugsa til þess hversu stór mis­tök stjórn­mála­menn á höf­uð­borg­ar­svæð­inu og í lands­mál­unum hafa gert í hús­næð­is­mál­um. Á miklum hag­vaxt­ar­tíma á þessu örmark­aðs­svæði sem Ísland er, með aðeins um 200 þús­und ein­stak­linga vinnu­mark­að, glímir landið við hús­næð­is­skort með til­heyr­andi bólu­á­hrifum á fast­eigna­mark­aði. Samt er grein­ing á þörf fyrir hús­næði miklu ein­fald­ari á Íslandi heldur en víða í heim­in­um. Fram­tíð­ar­á­ætl­anir eiga að vera til­tölu­lega ein­fald­ar.

Hvers vegna gerð­ist þetta? Stjórn­mála­menn á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, það er kjörnir full­trúar hjá sveit­ar­fé­lög­un­um, bera ríka ábyrgð á því að upp hefur komið alvar­legur hús­næð­is­skort­ur. Þeir hafa stært sig af því að hafa aukið sam­starf í skipu­lags­mál­um, en það er þó ekki meira en svo að mikið ójafn­vægi hefur skap­ast á hús­næð­is­mark­aði. Skortur á íbúðum á mark­aðnum er mik­ill, á bil­inu 3 til 5 þús­und að öllum lík­ind­um. Til við­bótar koma síðan þær tvö þús­und nýju íbúðir sem þurfa að koma inn á mark­að­inn árlega til að mæta fólks­fjölgun og nátt­úru­legri eft­ir­spurn. 

Lóða­út­hlutun hefur ekki verið nægi­lega mik­il, upp­bygg­ing of hæg og ójafn­vægi hefur skap­ast. Nú er farið að draga veru­lega í sundur með launa­þróun og fast­eigna­verði, og von­andi átta stjórn­mála­menn hjá þessum sveit­ar­fé­lögum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu sig á því hvað þeir hafa gert. Við­brögðin nú þegar benda til þess að nú eigi að vinna hratt að upp­bygg­ingu, því þrjú til fjögur þús­und nýjar íbúðir eiga að rísa á næstu tveimur árum, sam­kvæmt sam­an­tekt sveit­ar­fé­lag­anna á höf­uð­borg­ar­svæð­in­u. 

Stjórn­völd hljóta svo að spyrja sig að því hvort það hafi verið rétt að taka vel á átt­unda tug millj­arða króna og leggja inn á þá sem eiga fast­eignir á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, einmitt í ljósi þess­arar fyr­ir­sjá­an­legu stöðu sem komin var upp strax árið 2014, þegar hin svo­nefnda leið­rétt­ing var fram­kvæmd. Hún var ekki bara vit­laus held bein­línis glóru­laus í ljósi aðstæðna í hag­kerf­in­u. 

2. Staðan í mennta­málum þjóð­ar­innar er ekki neinu sam­ræmi við umræðu um mikið góð­æri. Þjóð sem ekki er með sterka stöðu í mennta­málum getur aldrei full­yrt að hún sé að ganga í gegnum mikið góð­æri. Framundan er kenn­ara­skortur og hafa sam­tök kenn­ara, á öllum skóla­stig­um, bent á þetta marg­ít­rekað að und­an­förnu. Engar lausnir hafa komið fram og engar aðgerðir held­ur. Mikil kjara­bar­átta hefur ekki skilað því að áhugi á kenn­ara­starf­inu hafi auk­ist og ennþá er það þannig að kenn­ara­starf­ið, sér­stak­lega á leik­skóla- og grunn­skóla­stigi, er lág­launa­starf. 

Þessi veru­leiki er ekki í neinu sam­hengi við mik­il­vægi starfs­ins og þær kröfur sem metn­að­ar­fullar þjóðir eiga að gera til mennta­mála. 

Frá bæði fram­halds­skóla­stig­inu og háskóla­stig­inu hafa síðan komið hálf­gerð neyð­aróp árum saman vegna und­ir­fjár­mögn­un­ar. Það tekst ekki að fjár­magna rann­sókn­ar- og kennslu­starf svo að skóla­starfið sam­ræm­ist kröfum sem gerðar eru til nútíma­legra sam­fé­laga. Þetta full­yrða rekt­orar allra háskóla lands­ins og Jón Atli Bene­dikts­son, rektor Háskóla Íslands, hefur bein­línis full­yrt að starf HÍ sé í veru­legri hættu vegna und­ir­fjár­mögn­un­ar. Þessi staða teng­ist síðan beint heil­brigð­is­kerf­inu og því stóra rann­sókn­ar­sam­fé­lagi sem þar starfar.

Til við­bótar má svo nefna að þó það sé umdeil­an­legt, hvernig gæði skóla­starfs eru mæld, þá hafa alþjóð­legar kann­anir ekki komið vel út fyrir Ísland, þegar grunn­skóla­starfið er ann­ars veg­ar. Sér­stak­lega eru það raun­greinar sem koma illa út. 

Börn á Íslandi eru óra­fjarri þeim sem eru fremst, og það er eitt­hvað sem ætti að ræða um af viti. Sér­stak­lega ætti að hlusta eftir áhyggjum kenn­ara af stöðu mála. Þær hafa ekki kom­ist til skila og virð­ast ekki ná eyrum stjórn­mála­manna nema þá lítið eitt. Ann­ars væri búið að bregð­ast við og kynna metn­að­ar­full áform um að snúa vörn í sókn.

Í þeim efna­hags­lega með­byr sem Ísland finnur nú fyr­ir, ekki síst vegna upp­gangs í ferða­þjón­ustu og gjör­breyttum veru­leika í skulda­málum eftir upp­gjör við slitabú föllnu bank­anna, þá ættum við að skoða heima­til­búin vanda­mál okkar bet­ur. Þau snúa núna ekki síst að hús­næð­is­málum og mennta­kerf­inu. Það er vel hægt að nefna fleiri atriði, eins og heil­brigð­is­mál­in, en þessi tvö fyrr­nefndu eru of aug­ljós til að bregð­ast ekki við þeim taf­ar­laust.