Sig­ríður Á. And­er­sen dóms­mála­ráð­herra ákvað í byrjun viku að fara ekki eftir til­lögu dóm­nefndar um skipun dóm­ara í Lands­rétt. Sig­ríður taldi að fleiri en þeir 15 sem dóm­nefnd mælti með í stöð­urnar 15 væru hæf­ir. Hún taldi auk þess að dóm­ara­reynslu hefði ekki verið gert nægi­lega hátt undir höfði og því ákvað ráð­herr­ann að skipta út fjórum þeirra sem dóm­nefnd hafði metið hæfa og setja aðra fjóra inn. Öll þau sem Sig­ríður mælir með eru hér­aðs­dóm­ar­ar. 

Með þessu útspili leysti Sig­ríður úr þeirri klemmu sem upp var komin varð­andi jafn­ari kynja­skipt­ingu á meðal dóm­ara hins nýja dóm­stigs. Í stað þess að tíu karlar og fimm konur sett­ust í rétt­inn verða þar sjö konur og átta karl­ar, sam­kvæmt til­lögu ráð­herra. En það eru aug­ljós vand­kvæð­i. 

Einn þeirra var met­inn númer 30 af 33 í hæf­is­röð­inni af dóm­nefnd. Annar var í sæti 23. Einn þeirra sem met­inn var á meðal 15 hæf­ustu af dóm­nefnd, en ýtt til hliðar af ráð­herra, er hæsta­rétt­ar­lög­mað­ur­inn Ást­ráður Har­alds­son. Hann skrif­aði for­seta Alþingis bréf á mánu­dag þar sem hann segir að þau frá­­­vik sem ráð­herra geri á til­­­lögu dóm­­­nefnd­­­ar­inn­ar upp­­­­­fylli á eng­an hátt kröf­ur sem gera verði varð­andi skip­an dóm­­­ara og sem umboðs­­maður Alþing­is og dóm­stól­ar hafi lagt til grund­vall­­­ar. Því sé frá­vik Sig­ríðar „til­raun til ólög­mætrar emb­ætt­is­færslu“. Nær öruggt má telja, í ljósi þessa, að skaða­bóta­mál blasi við ef ekki verði farið eftir nið­ur­stöðu dóm­nefnd­ar­inn­ar.

Þegar grunur skap­ast um hags­muna­á­rekstur

Það er þó fleira sem fundið er að breyt­ing­unum sem ráð­herr­ann gerði. Ein þeirra sem dóm­nefndin mat ekki á meðal hæf­ustu umsækj­enda, en ráð­herr­ann vill skipa í dóm­ara­emb­ætti, er Arn­fríður Ein­ars­dóttir hér­aðs­dóm­ari. Ástæða þess að skipan hennar hefur verið gerð að umtals­efni er sú að Arn­fríður er eig­in­kona Brynjars Níels­son­ar, þing­manns Sjálf­stæð­is­flokks og for­manns stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefnd­ar. Þeirrar nefndar sem fjallar um til­lögur ráð­herr­ans um dóm­ara­skip­an. Brynjar hefur þegar lýst því yfir að hann sé van­hæfur til að taka þátt í þeirri vinnu.

Nú skal það fram tekið að innan lög­manna­stétt­ar­innar virð­ist það nær ein­róma skoðun að Arn­fríður sé ákaf­lega hæfur og eld­klár dóm­ari. Ekki er efast um að hún sé full­fær um að takast á við það starf sem ráð­herr­ann hefur ákveðið að velja hana í. Hún var auk þess í 18. sæti á lista dóm­nefndar um hæfni umsækj­enda.

Það er hins vegar þannig að þegar rætt verður um skipun hennar þá verður það sett í sam­hengi við að Arn­fríður hafi ekki verið metin á meðal þeirra hæf­ustu af dóm­nefnd, en ráð­herr­ann hafi svo ákveðið að skipa eig­in­konu flokks­bróður síns þrátt fyrir það.

Traustið tap­ast ekki á sam­fé­lags­miðlum

Brynjar Níels­son var einn þeirra þing­manna sem var val­inn til að taka þátt í eld­hús­dags­um­ræðum fyrir hönd flokks síns á mánu­dags­kvöld. Þar ræddi hann meðal ann­ars um traust, og hvernig þing­menn gætu lagað þá litlu til­trú sem almenn­ingur hefur á þeim. Orð­rétt sagði hann: „Ég hef mikið velt því fyrir mér af hverju það er, eins æðis­leg og við erum. Og hvernig lögum við það? Ég veit það ekki, en ég er alveg viss um að við lögum það ekki með því að fara á sam­fé­lags­miðl­ana og heyra hvað þeir hávær­ustu segja þar. Ég held að við lögum það með því að hafa góðar hug­mynd­ir, vel ígrund­að­ar, rök­studdar hug­myndir og ekki er verra að hafa ein­hverja fram­tíð­ar­sýn. Við þurfum að hafa sjálfs­traust til að koma þessum hug­myndum á fram­færi, vera sann­fær­andi, leiða, og takast á um þetta. Við þurfum að hafa skoð­anir jafn­vel þó að ein­hver rísi upp á aft­ur­fæt­urna og jafn­vel þó að sagt sé við okkur ef við höfum skoð­an­ir: Þið eruð svo umdeild, þú ert umdeild­ur. Ég held að fólk geri ekki almennt þá kröfu að vera sam­mála okkur um allt. Ég held að við getum notið trausts hjá fólki sem er ekki sam­mála okk­ur.“

Að mati Brynjars er það því ann­ars vegar síend­ur­tekin upp­hlaup á eftir almenn­ings­á­lit­inu sem birt­ist á sam­fé­lags­miðlum og hins vegar skortur á góðri fram­setn­ingu hug­mynda sem gerir það að verkum að traust og álit almenn­ings á stjórn­málum og -mönnum er eins lítið og það er.

Ég ætla að bæta við einni ástæðu. Almenn­ingur treystir því ekki að stjórn­mála­menn séu að vinna að almanna­heill, heldur sæk­ist eftir sínum emb­ættum til að fóðra sér­hags­muni.

Stroku­sam­fé­lagið og afleið­ingar þess

Það er mín upp­lifun að mjög stór hluti almenn­ings telur marga stjórn­mála­menn ekki vera heið­ar­lega og að þeir séu fyrst og síð­ast að skara eld að sinni eigin eða sinna köku. Að vera þeirra í stjórn­málum hafi ein­hvern annan til­gang en yfir­lýstan, sem sé að ganga erinda og tryggja ítök í sam­fé­lag­inu. Raunar stað­festa traust­mæl­ingar þetta. Ein­ungis um fimmti hver lands­maður treystir Alþing­i. 

Það er líka mín upp­lifun að í lang­flestum til­fell­um, þó ekki öll­um, er þetta alls ekk­ert satt. Flestir fara í stjórn­mál til að reyna að gera vel.

Ísland er hins vegar sögu­legt stroku­sam­fé­lag. Í því felst að alltaf hefur verið reynt að styrkja valda­kerfi í sessi með því að raða hlið­hollum aðilum á sem flestar jöt­ur, og færa „réttum aðil­um“ tæki­færi. Þetta hefur því miður sést allt of oft. Í fljótu bragði má rifja upp t.d. skipun Þor­steins Dav­íðs­son­ar, sonar Dav­íðs Odds­son­ar, í emb­ætti hér­aðs­dóm­ara án þess að hann hafi verið tal­inn nálægt því hæf­astur umsækj­enda. Það má líka rifja upp skipan Ólafs Barkar Þor­valds­son­ar, náfrænda Dav­íðs, í emb­ætti Hæsta­rétt­ar­dóm­ara þrátt fyrir að þrír umsækj­endur hafi verið taldir hæf­ari.

Það má nefna ráðn­ingu Þor­gerðar Katrínar Gunn­ars­dóttur sem for­stöðu­manns sam­fé­lags- og dæg­ur­mála­sviðs Rík­is­út­varps­ins, sem hafði enga starfs­reynslu úr fjöl­miðl­um, og að þrír umsækj­endur hafi verið metnir hæf­ari en hún. Það má nefna skipan Hann­esar Hólm­steins Giss­ur­ar­sonar í stöðu lekt­ors við Háskóla Íslands þrátt fyrir að hæf­is­nefnd hefði talið tvo aðra umsækj­endur hæf­ari í stöð­una. Þá má auð­vitað líka rifja upp skipun Auð­uns Georgs Ólafs­sonar sem frétta­stjóra Rík­is­út­varps­ins þrátt fyrir að nær allir aðrir umsækj­endur um starfið hafi verið ber­sýni­lega miklu hæf­ari. Þá á alveg eftir að fara yfir það þegar fyrr­ver­andi for­ystu­fólk úr stjórn­mál­um, á borð við Davíð Odds­son og Finn Ing­ólfs­son, var valið til að verða seðla­banka­stjór­ar. Svo fátt eitt sé nefnt.

Sam­spil við­skipta og stjórn­mála

Hin hliðin á þeirri ástæðu að almenn­ingur van­treystir stjórn­mála­mönnum er hið sífellda sam­spil við­skipta og stjórn­mála sem hefur alltaf verið allt of ríkt hér­lend­is. Nægir þar að nefna einka­væð­ingar á borð við sölu á rík­is­bönk­unum og einka­væð­ingu Íslenskra aðal­verk­taka frá fyrri árum. Eða sú hlífð­ar­hendi sem haldið er yfir sjáv­ar­út­vegs­kerfi sem færir þröngum hópi hund­ruð millj­arða króna fyrir að nýta þjóð­ar­eign, sem á móti notar það fé til að tryggja sér völd og ítök í atvinnu­lífi og stjórn­mál­um. Eða yfir land­bún­að­ar­kerfi sem er und­an­þegið sam­keppn­is­lögum og fjand­sam­legt neyt­end­um. Og svo auð­vitað ævin­týra­legt magn af kjör­dæma­poti þar sem almanna­hags­munir réðu sann­ar­lega ekki för við ákvörð­un­ar­töku.

Að und­an­förnu hefur kast­ljós þeirrar tor­tryggni fyrst og síð­ast verið á Bjarna Bene­dikts­syni, nú for­sæt­is­ráð­herra, í ljósi umfangs­mik­illar þátt­töku hans í við­skiptum á árum áður og mik­illa umsvifa nán­ustu ætt­ingja hans og fyrr­ver­andi sam­starfs­manna í við­skipt­um. Sér­stak­lega hefur verið gerð tor­tyggi­leg þátt­taka þeirra að hóp sem keypti hlut rík­is­bank­ans í Borgun á smán­ar­legu verði þar sem Lands­bank­inn telur nú að upp­lýs­ingum hafi verið leynt og hann plat­að­ur. Önnur við­skipti sem hafa verið mikið til umræðu er eign fjöl­skyldu Bjarna á einu stærsta rútu­fyr­ir­tæki lands­ins sem hagn­ast stór­kost­lega á að ferja ferða­menn frá Kefla­vík­ur­flug­velli til Reykja­vík­ur, og kaup félags í meiri­hluta­eigu föður og föð­ur­bróður Bjarna á fyr­ir­tæk­inu ISS, sem fær mörg hund­ruð millj­ónir króna á ári frá rík­inu fyrir að sinna þrifum á opin­berum bygg­ingum og rekstri mötu­neyta í þeim.

Stjórn­mála­menn verða að forð­ast hags­muna­á­rekstra

Ég tel ekki að Sig­ríður Á. And­er­sen vilji skipa eig­in­konu Brynjars Níels­sonar í dóm­ara­emb­ætti vegna tengsla við eig­in­mann henn­ar. Ég tel ekki að Bjarni Bene­dikts­son hafi hlut­ast með neinum hætti til um söl­una á hlut Lands­bank­ans í Borg­un. Eða að hann sé að beita sér með öðrum hætti en almennum gagn­vart því lagaum­hverfi sem rútu- og bíla­leigurisi fjöl­skyldu hans starfar á. Og ég er ekk­ert nema sann­færður um að for­sæt­is­ráð­herra mun ekki vera með lúk­urnar í því hvernig verði samið við ISS um ræst­ingar opin­berra bygg­inga.

Ég hef hins vegar þá skoðun að stjórn­mála­maður þurfi að passa upp á af öllum mætti að það komi ekki til hags­muna­á­rekstra af neinu tagi í starfi hans. Þeir mega hvorki vera raun­veru­legir né mega skap­ast aðstæður þar sem grunur ríkir um slíka. Ef vísir er til staðar að sýni­legum hags­muna­á­rekstri er alltaf til fullt af fólki sem mun halda að hann hafi átt sér stað. Þá skiptir engu máli hversu reiður við­kom­andi stjórn­mála­maður er vegna þeirra ávirð­inga. Skað­inn verður þegar skeð­ur. 

Nið­ur­staðan er sú að traust tap­ast og tor­tryggni eykst. Ég er þeirrar skoð­unar að þegar ein­stak­lingur býður sig fram til að starfa fyrir þjóð sína  – og hvað þá leiða hana – þá nái sú krafa líka til þeirra sem standa við­kom­andi næst. Það er val að vinna í stjórn­málum og því vali fylgja fórn­ir. Þær kunna að virð­ast ósann­gjarnar í ein­hverjum til­fell­um, en þær eru líka val­kvæð­ar. Ef bak­land stjórn­mála­manns er ekki til­búið að færa slíkar fórnir þá getur við­kom­andi ein­fald­lega sleppt því að vinna í stjórn­mál­um. Réttur nán­ustu ætt­ingja til fram­gangs og við­skipta þrátt fyrir stjórn­mála­þátt­töku er ekki mik­il­væg­ari en traust almenn­ings á helstu stofn­unum lands­ins.

Traust þarf að sækja, það kemur ekki bara

Það er engin spurn­ing um að sam­kurl við­skipta og stjórn­mála, stöðu­veit­inga og flokka og almenns fram­gangs í íslensku sam­fé­lagi hefur sögu­lega verið mjög mik­ið. Og það er engin spurn­ing um að það spilar stóra rullu í því að ein­ungis 22 pró­sent treysta Alþingi og 43 pró­sent dóms­kerf­inu. Til að end­ur­heimta traust á stjórn­sýsl­una þurfa stjórn­mála­menn­irnir okkar að sýna það í verki að þessi tími sé lið­inn. Það þýðir ekki að kenna lát­unum á sam­fé­lags­miðlum eða karpi úr ræðu­stól Alþingis um. Það þýðir ekki alltaf að horfa út á við en sleppa því að horfa inn á við. Vana­lega er við­gerðin nær­tæk­ari.

Og það er hægt að end­ur­heimta traust ansi hratt. Við sáum það til að mynda þegar for­seti sem setið hafði í 20 ár, og mjög margir töldu að væri ekki með hags­muni almenn­ings að leið­ar­ljósi, hætti síð­asta sum­ar. Sá hafði verið veru­lega umdeildur og ánægja með störf hans mælst á bil­inu 45-64 pró­sent. Nýr for­seti kom úr allt annarri átt, ekki hefur verið efast um hvaða erinda hann gangi og ekki er talið lík­legt að hann rati í nokkra sýni­lega hags­muna­á­rekstra í starfi sínu. Nið­ur­staðan er sú að 85 pró­sent lands­manna eru ánægðir með nýja for­set­ann, en ein­ungis 2,8 pró­sent óánægð­ir.

Til þess að þetta ger­ist þurfa stjórn­mála­menn­irnir ein­fald­lega að for­gangs­raða. Horfa aðeins inn á við. Og setja traust almenn­ings í fyrsta sæt­ið, en sjálfa sig og hags­muni sína í sætin þar á eft­ir.