Myntráðsfyrirkomulag er álitlegur valkostur fyrir lítil opin hagkerfi þar sem utanríkisviðskipti hafa afgerandi áhrif á verðlag og afkomu. Myntráð er einföld leið til að tryggja gengisstöðugleika og nýta þá kosti sem felast í notkun gjaldmiðils sem er baktryggður með öflugum gjaldmiðli eins og evru. Viðskiptafrelsi er styrkt og óvissa minnkar verulega fyrir einstaklinga og fyrirtæki sem vilja áætla tekjur og gjöld fram í tímann.
Líta má á seðla og mynt sem ávísanir á þjóðarframleiðslu viðkomandi lands. Í einangrun ávísar krónan á örfáar tegundir vöru og þjónustu en t.d evra vísar á ótölulegan fjölda vörutegunda og þjónustugreina 340 milljón manna hagkerfis. Örmynt verður ekki samkeppnishæf nema að viðskipti séu frjáls og hægt að skipta örmyntinni í stærri gjaldmiðil eftir þörfum án hindrana. Myntráð tryggir að krónu er ávallt hægt að skipta fyrir viðmiðunarmyntina (evru).
Hefur krónan dugað vel?
Upptaka myntráðs í stað þeirrar peningastefnu sem notuð hefur verið frá síðustu aldamótum hefur verið á stefnuskrá Viðreisnar sem er einn af ríkisstjórnarflokkunum. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar er talað um að forsendur peninga‐ og gjaldmiðilsstefnu Íslands verði endurmetnar. Margir virðast þeirrar skoðunnar að krónan hafi dugað vel og endurskoðun peningastefnunnar ætti að miðast við áframhaldandi notkun íslensku krónunnar. Í framhaldi af því er sagt ósamræmi á milli myntráðshugmyndarinnar og stefnu þeirra sem vilja halda krónunni. Hér er um misskilning að ræða þar sem íslenska krónan verður ennþá gjaldmiðill eða lögeyrir í myntráðsfyrirkomulagi. Hins vegar eru mismunandi áherslur hvað varðar framtíðarsýn. Fyrir þá sem eru fylgjandi fullri aðild að ESB er upptaka evru örugg útgönguleið úr myntráði í enn traustara peningakerfi. Eystrasaltsríkin notuðu myntráð eða myntráðslíki eftir að hafa losnað undan oki Sovétríkjanna með frábærum árangri. Upptaka evru hefur verið hnökralaus eftir aðlögun þeirra gegnum myntráð.
Burtséð frá skoðunum um ESB aðild þá er notkun evru sem akkeri í myntráðsfyrirkomulagi eðlilegur kostur með tilliti til hlutdeildar viðskipta við ESB. Notkun gjaldmiðla sem hafa mun minna vægi í utanríkisviðskiptum getur eytt ábata af lægri viðskiptakostnaði einkum ef slíkur gjaldmiðill sveiflast mikið gagnvart evru.
Myntráði ber að tryggja að ávalt sé hægt er að skipta krónum fyrir evrur. Lengra nær hlutverk myntráðsins ekki. Framboð og eftirspurn á markaði eiga að ráða eignaverði, þar með talið fjárskuldbindingum.
Þarf ríkan forða
Gjaldeyrisforði umfram það sem þarf til að tryggja laust fé skapar óþarfa kostnað við forðahald. Nú um stundir eru seðlar og mynt ásamt innstæðum fjármálastofnana í Seðlabanka um 570 milljarðar (í lok apríl að meðtöldum eignum Tryggingarsjóðs Innstæðueigenda í lok árs 2016) en hreinn gjaldeyrisforði nam um 611 milljörðum í lok maí . Gjaldeyrissjóðurinn virðist því nægilega stór nú þegar til að standa undir trúverðugu myntráðsfyrirkomulagi.
Íslendingar hafa lengst af búið við miklar sveiflur í gengi, vöxtum og verðbólgu. Eru þær tilfærslur sem þessi óstöðugleiki endurspeglar virkilega betri leið til að sigla þjóðarskútunni en gengisstöðugleiki og aðlögun að gjaldmiðli sem ekki tapar verðgildi sínu gagnvart helstu viðskiptamyntum? Verðhjöðnun vegna mikillar hækkunar á gengi aðallega í kjölfar uppsveiflu í ferðamannaiðnaði virðist sniðug leið til að dreifa ávinningnum til þjóðfélagsþegnanna. Á þessu eru hins vegar neikvæðar hliðar þar sem hagur útflutningsgreina versnar ört en þær eru uppspretta þess góðæris sem ríkir og verða ávallt aflvaki hagvaxtar í litlu hagkerfi. Í myntráðsfyrirkomulagi helst hagnaður af vaxandi umsvifum í útflutningsstarfsemi innan útflutningsgreinanna sem geta fjárfest eða hækkað laun og þar með hraðað aðlögun að breyttum aðstæðum. Viðvarandi samdráttur í útflutningstekjum vegna magnsamdráttar eða verðfalls kallar hins vegar á hagræðingu sem getur verið sársaukafull ef varasjóðir eru ekki fyrir hendi.
Hið opinbera reynir ekki að stýra verðlagningu lánsfjár í myntráðsfyrirkomulagi; vextir taka mið af vaxtakjörum í löndum viðmiðunarmyntarinnar og markaðsaðstæðum innanlands ef viðskipti með fjármagn eru frjáls. Öguð og framsýn fjármál hins opinbera eru sérlega mikilvæg í myntráðsfyrirkomulagi þar þau eru áhrifamesta leiðin til að hafa áhrif á heildareftirspurn og jafna hugsanlegar hagsveiflur. Jafnframt þurfa launakröfur að vera í samræmi við verðmætasköpun þjóðarbúsins. Stofnun stöðugleikasjóðs gæti verið skynsamleg hliðaraðgerð við upptöku myntráðs.
Myntráðsfyrirkomulag kallar á traust bankakerfi. Litla eða enga lausafjárfyrirgreiðslu er að fá hjá hefðbundnu myntráði sem eingöngu varðveitir gjaldeyrisforða til að tryggja skipti á viðmiðunarmyntinni og íslensku krónunni á föstu gegni. Regluverk ESB um bankastarfsemi sem fellur undir EES samningin hefur tekið mið af lærdómnum af kreppunni 2008. Með þessu regluverki ættu líkur á lausafjárkreppum að hafa minnkað verulega einnig hérlendis. Þótt veð lántakenda sé ávallt fyrsta varnarlína vel rekinna banka mynda gjaldeyriseignir bankanna aðra varnarlínu og takmarka útlánaþenslu í myntráðsfyrirkomulagi. Aldrei er hægt að koma alveg í veg fyrir slæm útlánatöp ef fasteignabólur springa eða tekjur dragast verulega saman. Ekkert bendir til þess að bankakreppur þurfi að vera líklegri eða verri í myntráðsfyrirkomulagi.
Lykilspurning
Mikilvæg spurning fyrir öll lítil opin hagkerfi, óháð peningastefnu, er hvernig bregðast eigi við óstöðugum fjármagnshreyfingum. Spákaupmennska vegna vaxtamunar er ekki arðvænleg í myntráðsfyrirkomulagi en fjármagn gæti flætt inn og út af ýmsum öðrum ástæðum t.d. vegna fjárfestingartækifæra. Mikil aukning innflæðis gæti valdið óstöðugleika í eignaverði (fasteignum, hlutafé, skuldabréfum) og hækkun verðlags á innanlandsmarkaði. Mótvægisaðgerðir verða að koma aðallega í gegnum ríkisfjármál t.d með skattaaðgerðum eða breytingum á auðlindagjaldi eftir atvikum. Að auki eru ýmsar hliðarráðstafanir tiltækar til að bregðast við fasteignabólum svo sem hertar lánshæfisreglur eða hækkun viðskiptagjalda svo sem stimpilgjalds líkt og gert hefur verið í Hong Kong. Myntráðsfyrirkomulagið í Hong Kong hefur stuðlað að stöðugleika um langt skeið og sigrast á flestum ytri og innri efnahagsáföllum sem myntráðsfyrirkomulag getur fyrir hitt, að vísu í skjóli mikils varaforða .
Nú er að störfum stjórnskipuð nefnd sem mun fara yfir peningastefnuna og valkosti í gengismálum. Vonir eru bundnar við starf þessarar nefndar. Nauðsynlegt er að traust ríki á peningastefnunni og víðtæk samstaða verði tryggð ekki síst með aðilum vinnumarkaðarins. Lokamarkmiðið er stöðugleiki, jöfnuður og efnahagslegar framfarir.
Höfundur er stjórnmálahagfræðingur.
