Ég er alinn upp í Árbæj­ar­hverfi og frá því ég var ungur þá gerði ég mér ein­hvern veg­inn grein fyrir að hverfið væri vel skipu­lagt. Ég bjó í Rofa­bæ, hluta af Hraun­bæj­ar­blokk­unum sem hlykkj­ast upp Árbæ­inn þar sem eitt pró­sent Íslend­inga bjó um tíma skömmu eftir að þær voru byggð­ar.

Hvert port eða hvert U var eins og lít­ill heimur og þar gat barn fundið sér vina­hóp nán­ast innan lóð­ar­markanna. Bílar voru eig­in­lega utan hverf­is­ins, ég vissi ekki alltaf hvernig bíl vinir mínir áttu vegna þess að þeir voru geymdir norð­an­megin og komu okkur börn­unum í sjálfu sér ekki við. Skól­inn var hinum megin Rofa­bæjar og það var eina gatan sem þurfti að fara yfir. Blokk­irnar voru vissu­lega eins­leit­ar, fjöl­breytnin fólst í því að taka eftir smá­at­rið­um, ein blokkin var kannski með bláan fern­ing eða gulan á svöl­unum eða and­dyr­inu.

Pabbi og mamma byggðu sér síðan hús í Sel­ás­hverf­inu og þá voru húsin fyrir neðan götu öll með sama lag­inu, með slétta fram­hlið og L laga en húsin fyrir ofan götu reisu­leg með hefð­bundnu þaklagi. Amma og afi bjuggu neðst í Hlaðbæ þar sem amma býr ennþá en allar þær götur enda í botn­langa ofan við Elliða­ár. Ég gat farið á fót­bolta­æf­ingu og í skól­ann án þess að fara yfir hefð­bundna umferð­ar­götu og ég gat leikið mér í Elliða­ánum án þess að fara yfir götu. Stíflu­hring­ur­inn er þriggja kíló­metra göngu- og hjóla­leið sem nán­ast allir í hverf­inu nýta sér með því að fara í mesta lagi yfir eina götu.

Ég vann síðar hjá Raf­magns­veitu Reykja­víkur þar sem ég starf­aði við hellu­lagn­ingar og kynnt­ist Reyni Vil­hjálms­syni lands­lags­ar­kítekt sem hann­aði hverf­ið. Mér fannst nokkuð magnað að ég hafði kynnst mann­inum sem hafði verið falið hið guð­lega vald að leggja grunn­planið fyrir æsku mína og mitt dag­lega líf og umhverfi. Nokkur öðru­vísi penna­strik, ein eða tvær van­hugs­aðar hug­myndir hefðu verið eilífur krókur á leið í æsku minni. Af hans kyn­slóð voru skipu­lags­fræð­ingar sem hefðu auð­veld­lega sett hrað­braut með­fram Elliða­ánum og nyrðri kvísl­ina í stokk og skorið þannig nátt­úr­una ræki­lega frá öllum íbúum með til­heyr­andi nei­kvæðum áhrifum á stíflu­hring­inn og þar með lýð­heilsu.

Í Árbænum voru kjarn­ar, bak­arí, litlar versl­anir og bóka­búð og fyrir þá sem bjuggu í hverf­inu þá fann maður fyrir ákveðnum aga í þessu skipu­lagi, pabbi og mamma höfðu ekki frelsi til að byggja hvernig sem er heldur hús með ákveðnu sniði – í seinni tíð var þessi agi í hverf­inu kall­aður „aust­an­tjalds“ – en lík­lega meira sænskt – eða bara Cor­busi­er.

Á seinni árum hefur þessi strangi agi frá 1960 og 1970 gufað upp og það sést á hverf­inu. Versl­un­ar­kjarni var settur út fyrir hverfið svo að minni kjarnar innan hverfis dóu og dröbb­uð­ust niður og urðu eins og slömm. Borg­ar­bóka­safnið var sett í kjarn­ann við jaðar hverfis þannig að það varð auð­veld­ara að sækja sér bók með bíl og ný hús sem hafa risið í móanum bak við Hraun­bæ­inn hafa verið hipsum­haps, alls­konar hús, alls­konar í lag­inu og íbúð­ar­húsin stundum verri að gæðum en gömlu blokk­irn­ar. Þannig verða ný hús ekki eins og upp­færsla fyrir hverfið heldur þvert á móti. Maður spurði sig af hverju voru hús reist árið 2000, síðri hvað varðar gæði en hús reist árið 1970. Uta­n­áliggj­andi stiga­gang­ar, þver­liggj­andi báru­járns­klæðn­ing­ar, maður spurði sig um fram­farir og hafði á til­finn­ingu að ákvarð­anir væru byggðar á skorti á heild­ar­hugs­un, skamm­tíma­þörf fyrir hús­næði, þrýst­ingi um að„hefja framkvæmd­ir“ á nið­ur­sveiflu­árum en almennt eins og ekk­ert stórt lang­tímaplan væri í gangi.

Nýlega var reist stór­hýsi í hverf­inu fyrir 60 ára og eldri og mér tókst að særa tvær eldri vin­konur mínar sem búa í hús­inu með face­book pósti um hús­ið. Þetta er nýtt svart hús sem gnæfir yfir gatna­mótum Höfða­bakka og Bæj­ar­háls. Það mun vera gott að búa í þessu húsi, íbúð­irnar eru góð­ar, útsýnið er frá­bært og fólkið gott. En þetta er horn­steinn hverf­is­ins og kom í stað­inn fyrir Blá­fjöllin og ég velti fyrir mér af hverju mér fannst það ekki fal­legt. Hvað gerir hús fal­legt?

Á maður ekki að vera stoltur af sínum sam­tíma og þeim húsum sem rísa núna? Æsu­fellið gnæfir yfir Breið­holt­inu, vold­ugt og mikið og mér hefur alltaf þótt það mynd­rænt, eins og kast­ali. Í ljós­mynda­bók­inni Reykja­vík frá 1969 eftir Björn Th. Björns­son eru nokkrar myndir úr miðbæ Reykja­víkur en flestar úr Laug­ar­daln­um, Laug­ar­dals­laug­in, Lista­safn Ásgríms og him­in­háu Sól­heima­blokk­irn­ar, honum fannst sam­tím­inn aug­ljós­lega fal­leg­ur. Nýtt hverfi ætti að vera stolt hverrar kyn­slóð­ar. Tákn um hug­myndir hennar og metn­að. En af hverju byggja menn svona mikið svart og grátt í dag? Af hverju svona mikið þver­liggj­andi báru­járn? Nið­ur­staðan af gráu verk­taka­hús­unum sem rísa um alla borg er hreyf­ing fólks sem telur að nútíma arkítektúr sé almennt mis­heppn­aður og eina mót­vægið við sam­tím­ann sé aft­ur­hvarf til mið­bæjar Sel­foss.

En hvernig á að stýra fag­ur­fræði bygg­inga? Er það hægt með vald­boði að ofan og nefnd? Það er eins og eitt­hvað skorti í grunn­in­um, skortur á sam­tali, lítil fag­leg umfjöllun um bygg­ing­ar­list og stóru mynd­ina fyrir utan inn­lit í „glæsi­leg heim­il­i“. Þeir sem stýra fjár­magni hjá bönk­unum virð­ast ekki hafa haft metn­að, þeir sem byggja virð­ast fyrst og fremst vilja inn­leysa eins mik­inn hagnað af hverju húsi og mögu­legt er og þeir sem kaupa og koma til með að búa í hús­unum koma ekki nálægt ferl­inu. Þeir ná varla að skoða húsið vegna þess að skortur er á mark­aðnum og „allt sel­st“.

Núna er litið svo á að úthverfa­væð­ingin og þar með Árbær­inn hafi í heild verið ákveðin skipu­lags­mi­s­tök. Þótt hverfið sjálft sé vel hannað þá hafi áherslan á einka­bíla og hrað­brautir með veikar almenn­ings­sam­göng­ur, til­heyr­andi Miklu­braut og aðreina­flækju við Elliða­ár­ósa gert borg­ina dreifða og dýra í rekstri. Árbær og Breið­holt voru byggð sam­kvæmt hug­mynda­fræði og hug­sjón sem voru síðan klapp­aðar í steypu og form. Á tíma­bili datt úr tísku að byggja svona stórt í einum stíl, menn sögðu að þetta væru eins­leitar Aust­an­tjalds­blokk­ir. En spurn­ingin er, hver er hug­mynda­fræðin núna? Hver er okkar tími?

Ég hef heim­sótt vini og ætt­ingja í nýjum hverfum sem hafa verið byggð á síð­ustu árum, en þegar ég leit í kringum mig þá vissi ég ekki hvaða hugsun eða heim­speki lá á bak við hverf­ið. Stór hverfi eru byggð, hvert hús með sínu verk­taka­sniði, og helsti mun­ur­inn er að venju­leg íbúð er alltaf kölluð lúxus­í­búð. Maður hefur ekki á til­finn­ing­unni að nið­ur­staðan sé mann­eskju­legri en í gömlu Árbæj­ar­blokk­un­um, jafn­vel þvert á móti. Þétt­ing er hug­tak sem er mikið notað og í góðu skipu­lagi getur þétt byggð rúmað aukin gæði, en und­an­farið hefur manni þótt sem hug­takið hafi verið her­tek­ið, fyrst og fremst til að hámarka hagnað fyr­ir­tækja, troða eins miklu bygg­ing­ar­magni og mögu­legt er á reiti án þess að á móti komi fjár­fest­ingar í nærum­hverfi sem skapa mann­líf og öfl­ugt sam­fé­lag.

Maður leitar að hug­mynd­um, teng­ingum við nátt­úru eða gæði og sér að fólk býr í stak­stæðum blokk­um, hent­ugum verk­taka­ein­ingum með þver­liggj­andi báru­járni, uta­n­áliggj­andi stiga­göngum með­fram götum sem virð­ast liggja hingað og þang­að. Bíla­stæði beint fyrir framan jarð­hæð­irn­ar, naumur garður fyrir aftan hús og svo aftur bíla­stæði og oft er húsið umkringt umferð á alla kanta. Oftar en ekki ein­hvers­konar stofn­brautir sem umlykja síðan hverfið og skera nátt­úr­una frá fólk­inu og stór þjón­ustu­kjarni við hrað­braut utan við hverfið líka helst með þver­liggj­andi báru­járni. Húsin virð­ast ekki alltaf hönnuð miðað við átt­ina sem þau snúa. Stundum ætti að vera dýrð­legt útsýni til Esj­unnar en húsið snýr glugga­lausum endagafli í þá átt, enda búið að byggja eftir sömu teikn­ingu hér og þar um borg­ina svo að þau snúa ýmist út og suður eða austur vest­ur. Þá er nið­ur­staðan hverfi án þeirra gæða sem reynt var að ná í Árbæn­um, með öllum göllum bíla­borg­ar­inn­ar.

Við stöndum núna á við­miða­skiptum hvað varðar lofts­lags­breyt­ing­ar. Ef við skoðum loft­mynd af höf­uð­borg­ar­svæð­inu þá sjáum við að best hann­aða og nútíma­leg­asta borgin var borgin sem var hönnuð upp úr 1920. Svæðið kringum Elli­heim­ilið Grund og verka­manna­bú­stað­ina við Hring­braut. Maður veltir aftur fyrir sér fram­förum, af hverju hönnum við ekki miklu betri borg en fátækt fólk í lítt mennt­uðu sam­fé­lagi fyrir hund­rað árum? Að skoða leið gang­andi mann­eskju frá Akra­lind í Kópa­vogi inn í Smára­lind eða akst­urs­vega­lengd frá Hæð­ar­seli í Breið­holti í Jór­sali í Kópa­vogi þar sem hús í 100 metra fjar­lægð hvort frá öðru eru í 6 km akst­urs­fjar­lægð ef litið er á vega- og almenn­ings­sam­göngu­kerfi.

Við eigum að lifa upp­lýsta tíma en höf­uð­borg­ar­svæð­ið, borgin okk­ar, verður ekki skilið á rök­legan hátt nema útskýrð séu stirð sam­skipti smá­kónga í bæj­ar­stjórnum árið 1990 eða 2000. Álíka dæmi um órök­leg og óhag­kvæm landa­mæri er helst að finna í skipu­lagi þar sem forn fjand­ríki liggja hlið við hlið. En svona er per­sónu­legur metn­aður klapp­aður í mal­bik og form sem markar dag­legt líf þús­unda í hund­rað ár.

Ef við skoðum arf­leifð okkar tíma, höf­uð­borg­ar­svæðið sem við höfum skapað síð­ustu 30 árin, horfum á bílarað­irnar sem teygja sig frá Grens­ás­vegi lang­leið­ina í Mos­fellsbæ ann­ars vegar og frá Kringlu­mýr­ar­braut inn í Hafn­ar­fjörð hins veg­ar, þá veltir maður fyrir sér hvað hafi eig­in­lega gerst. Af hverju er þetta staðan þegar við höfum alla þessa tækni og vís­indi, alla þessa þekk­ingu, tölvur og fjár­magn? Svarið er örugg­lega mis­skilin ein­stak­lings­hyggja, til­vilj­ana­kennd mörk sveit­ar­fé­laga og mis­skilin hug­mynd um frelsi á kostnað ann­arra, skatt­borg­ara sem byggja veg­ina, kom­andi kyn­slóða sem gjalda fyrir meng­un­ina. Borg er sam­fé­lag en það verður ekki heil­brigt ef það er hugsað út frá ein­stak­ling­um, verk­tökum eða þröngum hags­munum sveit­ar­fé­laga með metnað um vöxt, óháð áhrifum á nær­liggj­andi sveit­ar­fé­lög og umferð í gegnum þau, vegna þess að verk­tak­inn græð­ir, sveit­ar­fé­lagið fær sitt en óhag­kvæmn­inni er velt á sam­fé­lag­ið. Vega­gerð rík­is­ins er síðan annar hand­legg­ur, þar virð­ast menn hafa litið á hrað­brautir og slaufur sem æðsta tján­ing­ar­form sam­tíma okk­ar.

Nú er rætt um borg­ar­línu, stokka, raf­bíla­væð­ingu, sjálf­keyr­andi bíla og lík­lega erum við stödd á ein­hverjum skilum hvað varðar ferða­máta og þar með borg­ar­inn­viði. Það væri áhuga­vert að æfa sig í lang­tíma­hugsun og horfa 50 ár fram í tím­ann og hugsa hvernig sam­göngur og byggð á höf­uð­borg­ar­svæð­inu gæti þró­ast eða verður að þró­ast í ljósi lofts­lags­breyt­inga, krafna um að koma losun niður í núll á 30 árum. Þótt hver ein­asti bíll verði raf­bíll þá er skipu­lags­vand­inn samt sá sami, það er ekki pláss fyrir of mörg far­ar­tæki í 300.000 manna borg. Er hægt að vinda ofan af bíla­borg­inni? Þarf Mikla­brautin að skera borg­ina í tvennt og þarf hún 50 m helg­un­ar­svæði? Þarf Reykja­nes­brautin sömu­leiðis að skera Reykja­vík frá Kópa­vogi og Kópa­vog sjálfan eins og Berlín­ar­múr? Á slaufan við Elliða­ár­ósa að vera þar til allrar eilífð­ar? Ef við horfum á fram­farir síð­ustu ára í örflæð­inu, hlaupa­hjól­um, raf­hjólum og skyldum far­ar­tækjum – hvert leiðir þessi þróun okkur næstu 20 ár?

Við höfum normalíserað dýr mis­læg gatna­mót og aðra inn­viði fyrir þunga­um­ferð en hvernig myndu drauma­inn­viðir líta út ef almenna far­ar­tækið væri ekki mikið stærra en raf­hjól, ásamt spor­vagni en bíll­inn væri í fjórða sæti á eftir gang­andi umferð? Ef hægt er að byggja stokka sem rúma fjóra vöru­bíla hlið við hlið væri áhuga­vert að sjá ein­hvern hanna inn­viði fyrir létt sam­göngu­tæki sem alvöru ferða­máta. Væri hægt að nýta jarð­var­mann og hafa upp­hit­aða stíga á stofn­leið­um? Ef umferð er raf­knú­in, létt og meng­un­ar­laus, væri hægt að hafa hluta hennar nán­ast inn­an­húss eða láta hana flæða gegnum bygg­ing­ar? Væri hægt að búa til ein­hvers konar skjól eða skýli á ákveðnum meg­in­ásum? Væri frá­leitt að byggja yfir flæði fólks á ákveðnum svæð­um? Hver ker­skáli í Straums­vík er kíló­metri að lengd en það eru fimm kíló­metrar frá Elliðaám niður í Háskóla. Væri ferða­lag að hluta til inn­an­húss vit­lausara en neð­an­jarð­ar­lest eða jarð­göng? Kannski er bara best að ferð­ast í fersku lofti? Mætti ímynda sér byggð þétt upp við Miklu­braut eins og á Man­hatt­an? Alla­vega, hver er hug­mynda­fræð­in? Af hverju erum við að byggja og á hvaða for­send­um, hvernig eigum við að þróast, byggt á hvaða draumum og hvert langar okkur að fara?

Höf­undur er rit­höf­und­ur.

Þessi pist­ill er hluti grein­­ar­aðar í til­­­efni af því að 100 ár eru liðin frá for­m­­­legu upp­­­hafi skipu­lags­­­gerðar hér á landi með setn­ingu laga um skipu­lag kaup­túna og sjá­v­­­­ar­þorpa árið 1921.