Und­an­farna mán­uði hefur verið til­kynnt um lagn­ingu þriggja nýrra öfl­ugra sæstrengja (há­spennu­kapla neð­an­sjáv­ar) í vest­an­verðri Evr­ópu. Þessir þrír strengir eru í fyrsta lagi Nor­dLink, sem lagður verður milli Nor­egs og Þýska­lands, í öðru lagi NemoL­ink sem lagður verður milli Belgíu og Bret­lands og í þriðja lagi NSN-L­ink (eða NSN-Interconncetor) sem lagður verður milli Bret­lands og Nor­egs. Hér verður útskýrð sú þróun sem þarna hefur átt sér stað síð­ustu árin og gerð grein fyrir helstu ástæðum þess af hverju mörg lönd eru svo áhuga­söm um að tengj­ast raf­orku­kerfi ann­arra landa með þessum hætti.

Nor­dLink, NemoL­ink og NSN-L­ink

Nýju sæstrengirnir tveir sem munu tengj­ast Nor­egi verða báðir með flutn­ings­getu sem nemur 1.400 MW. Lengd þeirra neð­an­sjávar verður ann­ars vegar 516 km (Nor­dLink) og hins vegar 730 km (NSN-L­ink). Sæstreng­ur­inn milli Belgíu og Bret­lands (NemoL­ink) verður 1.000 MW og 140 km.

Eign­ar­haldið á þessum strengjum er með þeim hætti að NemoL­ink verður í jafnri eigu breska National Grid og belgíska Elia, en bæði þessi fyr­ir­tæki hafa svipað hlut­verk eins og Lands­net hér á landi. NSN-L­ink milli Nor­egs og Bret­lands verður í jafnri eigu National Grid og norska Statnett. Nor­dLink milli Nor­egs og Þýska­lands verður í eigu þriggja fyr­ir­tækja; Statnett verður helm­ings­eig­andi og hol­lenska TenneT og þýski bank­inn KfW eiga saman helm­ing.

TenneT er raf­orku­flutn­ings­fyr­ir­tæki (líkt og Lands­net) og rekur m.a. hluta af flutn­ings­kerf­inu í Þýska­landi. KfW er aftur á móti fjár­mála­fyr­ir­tæki. Í þessu sam­bandi er athygl­is­vert að fjár­fest­inga­sjóðir eru oft áhuga­samir um að eiga í svona innvið­um. Þannig er t.d. háspennu­streng­ur milli meg­in­lands Ástr­alíu og áströlsku eyj­ar­innar Tasmaníu (Basslink) í eigu fjár­fest­inga­sjóðs á vegum Tema­sek Hold­ings, sem er ­rík­is­fjár­fest­inga­sjóður Singa­pore. Og kanadískir og arab­ískur sjóður eiga stóran hlut í gas­flutn­ings­kerfi Norð­manna í Norð­ur­sjó. Með hlið­sjón af þessu er aug­ljóst að ýmis konar eign­ar­hald tíðkast vegna háspennu­kapla af því tagi sem hér eru til umfjöll­un­ar, svo og vegna ann­arra ámóta inn­viða.

Eðli­legt fram­hald í þróun raf­orku­kerf­is­ins

Í sjö ár hefur sæstreng­ur­inn NorNed milli Nor­egs og Hollands verið lengsti raf­strengur í heim­inum í sjó. Hann er um 580 km langur og flutn­ings­getan nemur 700 MW.

NorNed er aftur á móti ekki sá sæstrengur af þessu tagi sem fer dýpst. Í dag er dýpt­ar­metið í höndum 435 km langs sæstrengs í Mið­jarð­ar­hafi, sem kall­aður er SAPEI og liggur milli Ítal­íu­skag­ans og eyj­ar­innar Sar­din­íu. Hann fer niður á 1.600 m dýpi. SAPEI var tek­inn í notkun árið 2011 og er 1.000 MW. Í Mið­jarð­ar­hafi er líka annar stór raf­magn­s­kap­all sem fer niður á næstum því jafn mikið dýpi, en það er COMETA-streng­ur­inn milli meg­in­lands Spánar og eyj­ar­innar Majorku. COMETA fer mest niður á 1.500 m dýpi.

Það hafa því í nokkur ár verið reknir sæstrengir sem liggja um 1.500-1.600 m haf­dýpi. Og lengd slíkra strengja er nú allt að 580 km. Flutn­ings­geta sæstrengja af þessu tagi er afar mis­mun­andi, en góð reynsla er komin á strengi upp á 700-1000 MW.

Fjöl­margir aðrir minni sæstrengir hafa um ára­bil og ára­tuga­skeið flutt raf­orku með afar góðum árangri. Eins og áður sagði munu bæði Nor­dLink og NSN-L­ink verða mun öfl­ugri en lengstu strengir af þessu tagi eru í dag. Þetta er til marks um tækni­þró­un­ina í raf­orku­flutn­ingum og gott dæmi um hvernig lönd sjá auknar teng­ingar af þessu tagi sem jákvæða þró­un.

Hvar liggja ystu mörk sæstrengja­tækn­innar í dag?

Ekki er unnt að full­yrða nákvæm­lega um það hversu öfl­uga eða langa sæstrengi er unnt að byggja og reka með hag­kvæmum hætti. En sé litið til þess sem segir á vef­svæði fyr­ir­tæk­is­ins ABB má fá vís­bend­ingu um þetta. Þar segir að í dag geti ABB boðið sæstrengi sem séu allt að 1.500 km langir og hafi flutn­ings­getu sem nemur 2.600 MW.

Með hlið­sjón af þessu og þeim sæstrengjum sem búið er að ákveða að leggja milli Nor­egs ann­ars vegar og Bret­lands og Þýska­lands hins veg­ar, virð­ist aug­ljóst að tækni­lega er raun­hæft að leggja sæstreng milli Íslands og Evr­ópu. Miðað við 1.500 km hámarks­lengd gæti slíkur strengur hvort sem er legið til Bret­lands eða Nor­egs.

Mögu­lega er stutt í að tækni­lega verði unnt að leggja ennþá lengri strengi af þessu tagi, án þess að raf­orku­tap auk­ist. Þess vegna eru t.d. líkur að aukast á því að í fram­tíð­inni muni raf­orku­strengur eða -strengir verða lagðir frá Græn­landi og þá mögu­lega bæði vestur til Kanada og austur til Íslands. Þetta er þó ennþá eflaust nokkuð fjar­lægt og fyrst munum við sjá fleiri nýjar sæstrengsteng­ingar milli Evr­ópu­landa og víðar um heim. Og það verður að telj­ast lík­legt að svona kap­all verði fyrr en seinna lagður milli Íslands og Evr­ópu.

Aðaldrif­kraft­ur­inn er að auka raf­orku­ör­yggi

Ýmsar ástæður eru fyrir því að ríki eins og Þýska­land, Nor­eg­ur, Holland, Bret­land og Belgía eru áhuga­söm um að tengj­ast með sæstrengjum og þannig tengja raf­orku­flutn­ings­kerfi sín og raf­orku­mark­aði. Í umræð­unni er oft fyrst minnst á að til­gang­ur­inn sé að auka aðgengi að end­ur­nýj­an­legri orku, þ.e. raf­orku sem unnin er með nýt­ingu end­ur­nýj­an­legra auð­linda. Stað­reyndin er þó sú að meg­in­á­stæðan fyrir teng­ingum af þessu tagi er að efla raf­orku­ör­yggi og bæta nýt­ingu og þannig auka hag­kvæmni í raf­orku­fram­leiðsl­unni.

Í Bret­landi, eins og í flestum öðrum lönd­um, er raf­orku­notkun á næt­urnar mun minni en yfir dag­inn. Að auki mynd­ast miklir álagstoppar á ákveðnum tímum sól­ar­hrings­ins, þegar notkun almenn­ings á raf­orku er í hámarki. Kjarn­orku­ver Breta eru hag­kvæm til að mæta grunn­þörf­inni, þ.e. að gegna því hlut­verki að fram­leiða þá raf­orku sem venju­lega er alltaf eft­ir­spurn eft­ir. Til að mæta álagstoppum og auk­inni raf­orku­notkun yfir dag­inn þarf að fjar­festa mikið í raf­stöðvum sem geta keyrt upp afl sitt með stuttum fyr­ir­vara. Þar eru gasorku­ver í mik­il­vægu hlut­verki. Ennþá hag­kvæmara er þó að hafa aðgang að miklu vatns­afli. En vatns­afl í Bret­land er af skornum skammti og þess vegna eru Nor­egur og Ísland áhuga­verðir kostir að tengj­ast. Svo unnt sé að kaupa raf­orku þaðan þegar álagið eða eft­ir­spurnin er umfram grunn­á­lag.

Sæstrengir skapa ábata­söm tæki­færi og auka hag­kvæmni

Þegar álagið er mikið hefur raf­orku­verð á frjálsum mark­aði til­hneig­ingu til að hækka. Þess vegna sjá Norð­menn það sem áhuga­verðan kost að tengj­ast löndum eins og Bret­landi og Þýska­landi og nýta stýr­an­leika vatns­aflsins til að fá hærra með­al­verð fyrir raf­ork­una sem þeir fram­leiða. Fyrir Þjóð­verja og Breta er þetta einnig áhuga­verður og hag­kvæmur kost­ur, því þetta merkir minni þörf fyrir fjár­fest­ingar í orku­verum sem myndu standa ónotuð drjúgan hluta sól­ar­hrings­ins.

Að auki gefa nýju sæstrengirnir Bretum og Þjóð­verjum kost á að selja raf­orku frá vind­orku­verum til Nor­egs og þá einkum og sér í lagi á næt­urn­ar. Á þeim tíma sól­ar­hrings­ins er raf­orku­eft­ir­spurn almennt lítil (þ.e. minni en yfir dag­inn), en ef vind­ur­inn blæs er engu að síður ein­falt og ódýrt að láta vind­garða og aðrar vindraf­stöðvar fram­leiða raf­orku.

Lönd eins og Nor­egur og Ísland geta þá séð ábata í því að spara vatnið í miðl­un­ar­lónum og kaupa þess í stað raf­orku (frá vind­orku­svæðum í Bret­landi) á lágu næt­ur­verði. En keyra svo vatns­afls­virkj­an­irnar á fullum afköstum yfir dag­inn þegar raf­orku­verðið er almennt hærra.

Sæstrengur myndi auka nýt­ingu og hag­kvæmni

Það er líka mik­il­vægt að hafa í huga að raf­orku­kerfi eins og hið lok­aða íslenska kerfi felur í sér inn­byggða óhag­kvæmni. Hér fær stór­iðjan um 80% af allri raf­orkunni og stór­iðjan er þess eðlis að hún veður að fá raf­ork­una afhenta því ann­ars getur orðið veru­legt tjón í t.d. álver­un­um. Þess vegna þurfa orku­fyr­ir­tækin hér að hafa aðgang að vara­afli ef bilun kemur upp í ein­hverri af stóru virkj­un­un­um.

Þetta er leyst með því að hér er virkjað mun meira en raf­orku­eft­ir­spurnin gefur til kynna. Lok­aða kerfið hér veldur því líka að þegar miðl­un­ar­lón eru full er vatn látið streyma um yfir­fall. Ef sæstrengur væri fyrir hendi væri vafa­lítið hag­kvæmt að bæta við túrbínum (hverfl­um) sem gætu nýtt yfir­falls­vatn og fram­leitt raf­orku inn á t.d. breskan markað þar sem raf­orku­verðið er alla jafna miklu hærra en hér á landi. Í dag skilar slíkt vatns­afl aftur á móti nákvæm­lega engum tekj­um.

Ef Ísland hefði aðgang að öðrum raf­orku­mark­aði væri opnað á þann mögu­leika að nýta hinn ein­staka sveigj­an­leika vatns­afls­virkj­ana til að bæta nýt­ingu og arð­semi íslenska raf­orku­kerf­is­ins. Var­afl yrði ennþá til staðar en það myndi nú geta verið í notkun miklu oftar og þaðan verið seld raf­orka inn á t.d. breska mark­að­inn. Og ef hér kæmi upp alvar­leg bilun mætti sækja raf­orku um sæstreng­inn. Það er m.ö.o. skyn­sam­legt og hag­kvæmt fyrir Ísland að losna undan því að vera aflokað raf­orku­kerfi.

Umhverf­is­þátt­ur­inn skiptir líka máli

Hér hefur verið fjallað um það hvernig sæstrengir eru fyrst og fremst hugs­aðir til að efla raf­orku­ör­yggi og auka hag­kvæmni. En umhverf­is­þátt­ur­inn skiptir líka máli. Með því að sæstrengir opna á betri nýt­ingu t.d. vind­orku og auka hag­kvæmni vatns­afls­virkj­ana stuðla þeir að auk­inni nýt­ingu end­ur­nýj­an­legrar orku til raf­orku­fram­leiðslu. Þess vegna er græna sjón­ar­horn­ið, svo sem að tak­marka losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda vegna gas- og kola­orku­vera, líka þýð­ing­ar­mik­ill þáttur í því að sæstrengir og aðrar raf­orku­teng­ingar milli landa þykja áhuga­verður kost­ur.

Að auki skiptir máli að Bretar hafa sett sér stefnu um að auka mjög veru­lega hlut­fall end­ur­nýj­an­legrar orku í orku­notkun lands­ins og hafa ákveðið að verja miklum fjár­munum í þessu skyni. Það er stað­reynd að kostn­aður við t.d. bygg­ingu vind­garða og lífmassa­orku­vera er mik­ill og því er eðli­lega erfitt að fjár­magna slíkar fram­kvæmd­ir. Til að liðka fyrir auknu hlut­falli end­ur­nýj­an­legrar orku hefur breska þingið og bresk stjórn­völd nú sam­þykkt sér­staka stefnu sem felst í því að nýjum raf­orku­verk­efnum sem eru til þess fallin að tak­marka losun koltví­ildis er tryggt til­tekið lág­marks­verð fyrir raf­ork­una (samn­ingar þar um nefn­ast Contracts for Differ­ence; skamm­stafað CfD). Það orku­verð getur í vissum til­vikum orðið mjög hátt eða allt að sem nemur rúmum 200 USD/MWst. Í þessu sam­bandi er stundum talað um grænt raf­orku­verð. Til sam­an­burðar má hafa í huga að hér á landi er mest­öll raf­orkan nú seld til örfárra stór­iðju­fyr­ir­tækja á verði sem er í námunda við 25 USD/MWst eða þar um bil.

Sæstrengur milli Bret­lands og Ísland gæti notið græns orku­verðs

Umædd stefna Breta skapar mikil tæki­færi fyrir t.d. bæði jarð­varma- og vatns­afls­stöðv­ar. Vegna nátt­úru­legra aðstæðna í Bret­landi er það þó fyrst og fremst vind­orkan sem nýtur góðs af þess­ari bresku orku­stefnu.

Enn sem komið er hefur umræddri stefnu ein­ungis verið beitt gagn­vart nýjum raf­orku­verk­efnum inn­an­lands í Bret­landi. En sökum þess að sæstrengir geta með nákvæm­lega sama móti tak­markað losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda eru sterk rök til þess að íslensk raf­orka sem seld er um sæstreng til Bret­lands muni geta verið verð­lögð með svip­uðum hætti og ger­ist með CfD. Þetta myndi þó að sjálf­sögðu ráð­ast af samn­ingum við Breta.

Mik­il­vægt er að grænt raf­orku­verð myndi bæði geta skilað Íslend­ingum og Bretum miklum ábata. Og lík­legt má telja að slíkt grænt verð sé í reynd for­senda þess að Íslend­ingar hefðu áhuga á sæstreng milli Íslands og Bret­lands.

Beinar við­ræður eru nauð­syn­legar

Eina leiðin til að kom­ast til botns í þessu álita­máli er að taka upp við­ræður við bresk stjórn­völd um sæstreng og sjá hvað þar gæti verið í boði. Meðan iðn­að­ar- og við­skipta­ráð­herr­ann okkar hafnar slíkum við­ræðum er þetta í lausu lofti. Og þar með engar raun­ver­legar for­sendur fyrir hendi til að átta sig á arð­semi og hag­kvæmni eða óhag­kvæmni sæstrengs fyrir Ísland og Íslend­inga. Þess vegna er það fremur óskyn­sam­leg aðferð­ar­fræði af hálfu Ragn­heiðar Elínar Árna­dótt­ur, iðn­að­ar- og við­skipta­ráð­herra, að bíða með við­ræður við bresk stjórn­völd.

 

Höf­undur er lög­fræð­ingur MBA, heldur úti Orku­blogg­inu.