Um frum­rann­sókn er að ræða hér­lend­is, þar sem hug­takið menn­ing­ar­legur ras­ismi hefur ekki verið skil­greint áður á íslenskri tungu. Verk­efni hóps­ins hlaut við­ur­kenn­ingu fyrir að vera fram­úr­skar­andi þegar miss­er­is­varnir fóru fram hjá Háskól­anum á Bif­röst í lok júní síð­ast­liðn­um. Hægt er að lesa grein­ar­gerð rann­sókn­ar­innar í heild sinni hér.

„Við“ og „hin­ir“

Opin­ber umræða um útlend­inga, inn­flytj­end­ur, fjöl­menn­ingu og alþjóða­sam­skipti hefur auk­ist mjög á Íslandi á und­an­förnum árum. Og hún hefur fært sig meira og meira inn á stjórn­mála­sviðið sam­hliða því að eft­ir­spurn eftir póli­tískum val­kost­um, sem taka útlend­ingum eða erlendum menn­ing­ar­á­hrifum með fyr­ir­vara, virð­ist hafa auk­ist til muna. 

Hug­takið menn­ing­ar­legur ras­ismi hefur hins vegar ekki verið skil­greint á íslenskri tungu. Þess vegna þurfti hóp­ur­inn sem vann rann­sókn­ina að skil­greina það fyrst áður en hann gat greint hvort fyr­ir­bærið væri að finna í orð­ræðu íslenskra stjórn­mála. 

Í skil­grein­ingu hóps­ins segir meðal ann­ars að eitt af höf­uð­ein­kennum menn­ing­ar­legs ras­isma og þjóð­ern­ispopúl­isma sé að draga upp tví­skipta mynd af sinni þjóð eða sínum menn­ing­ar­heimi ann­ars veg­ar, og útlend­ingum eða öllum utan­að­kom­andi hins­veg­ar. Að skipta heim­inum upp í „við“ og „hin­ir“. Svart­hvíta mynd sem aðgreinir einnig hið „góða“ frá hinu „illa“.

Menn­ing­ar­legur ras­ismi sé „ný og lítt þekkt teg­und af ras­isma sem hefur komið fram á sjón­ar­sviðið á síð­ustu árum, er bein­tengd við þjóð­ern­ispopúl­isma og grund­völluð á útlend­inga­hræðslu, úti­lok­andi þjóð­ern­is­hyggju og íslamó­fó­bíu á Vest­ur­lönd­um. Þetta er fyr­ir­bæri sem skiptir kyn­þáttum hefð­bund­ins ras­isma út fyrir menn­ingu, og gengur út á að aðgreina fólk, þjóðir og þjóð­fé­lags­hópa eftir ólíkum menn­ing­ar­legum upp­runa og trú­ar­brögð­um. Hefð­bund­inn „líf­fræði­leg­ur“ ras­ismi hefur verið á und­an­haldi og nýtur ekki við­ur­kenn­ingar lengur eftir að grund­vall­ar­for­sendur hans voru afsann­aðar með nútíma­vís­ind­um. Í stað­inn hafa sam­bæri­legir for­dóm­ar, og ótti við hið óþekkta og fram­andi, tekið á sig nýjar myndir og for­m“.

Í grein­ar­gerð rann­sókn­ar­innar segir að þessi nýja teg­und af ras­isma hafi breiðst út með duldum hætti í skjóli leynd­ar­hyggju og aðlag­ast að breyttri heims­mynd og tíð­ar­anda. Á Vest­ur­löndum sé hann bein­tengdur við Íslamó­fó­b­íu, and­stöðu gegn inn­flytj­endum og almennri and­stöðu gegn fjöl­menn­ingu. „Um er að ræða eðl­is­hyggju á grund­velli menn­ingar sem er notuð til að mis­muna þjóð­fé­lags­hópum eftir menn­ing­ar­legum ein­kenn­um. Full­yrt er að ólíkir menn­ing­ar­heimar séu ósam­rým­an­leg­ir, en stundum er stigið skref­inu lengra og því haldið fram að átök á milli þess­ara heima séu óum­flýj­an­leg og standi nú yfir“.

Afger­andi nið­ur­staða

Hóp­ur­inn fram­kvæmdi orð­ræðu­grein­ingu á umfjöllun fjöl­miðla og umræðu á opin­berum vett­vangi á tíma­bil­inu 1. jan­úar 2013 til 1. júní 2015. Leit­ast var við að meta hvort greina mætti menn­ing­ar­legan ras­isma í orð­ræðu íslenskra stjórn­mála. Tíma­bilið var valið svo það næði að fanga bæði orð­ræðu í aðdrag­anda alþing­is­kosn­inga árið 2013 og sveita­stjórn­ar­kosn­inga árið 2014. 

Úr þeim 9.817 leit­ar­nið­ur­stöðum sem við­mið höf­unda skil­uðu voru 734 leit­ar­nið­ur­stöður valdar út frá mark­mið­um, við­fangs­efni og til­gangi verk­efn­is­ins. Þegar þær höfðu verið yfir­farn­ar, og leit­ar­nið­ur­stöður sem fjöll­uðu um sama við­fangs­efnið fjar­lægð­ar, stóðu eftir 297 leit­ar­nið­ur­stöð­ur, greinar og fréttir sem mynd­uðu grunn orð­ræðu­grein­ing­ar­inn­ar. Hóp­ur­inn las svo þessar greinar og fréttir og kóð­aði þær í fjögur mis­mun­andi mál: Moskumál­ið, byssu­mál­ið, bak­grunn­skoðun á múslimum og skipun í mann­réttinda­ráð Reykja­vík­ur. Moskumálið skil­aði lang­flestum leit­ar­nið­ur­stöð­um.

Þessum 297 leit­ar­nið­ur­stöðum var svo fækkað niður í 70 og þær sem eftir stóðu not­aðar sem heim­ildir við skrif grein­ar­gerð­ar­inn­ar. Ástæða þess að ekki var not­ast við allar 297 leit­ar­nið­ur­stöð­urnar var sú að oft fjöll­uðu sömu ein­stak­ling­arn­ir, eða fleiri en einn ein­stak­ling­ur, um sama við­fangs­efnið og oft fjöll­uðu margir miðlar um sömu frétt­ina eða ummæli ein­stak­lings. Mál­flutn­ing­ur­inn er í þeim til­fellum væri keim­líkur eða sam­bæri­legur í hvert skipti og sömu rök lítu dags­ins ljós aftur og aft­ur.

Nið­ur­stöður grein­ing­ar­innar eru nokkuð afger­andi: Það má tví­mæla­laust greina menn­ing­ar­legan ras­isma í orð­ræðu í íslenskum stjórn­málum í all­nokkrum til­vik­um. Ákveðin mál stóðu upp úr, þar sem flest skil­yrði hans voru upfyllt. Þau þykja auk þess vera dæmi um sér­lega sterkan menn­ing­ar­legan ras­isma. 

Ekki viljum við sjar­ía­lög!

Á árinu 2013 komu fá mál upp á vett­vangi stjórn­mála sem tengja má við menn­ing­ar­legan ras­isma. Í grein­ar­gerð­inni segir að á rann­sókn­ar­tíma­bil­inu 1. jan­úar 2013 og fram í júlí sama ár, þegar þing­kosn­ing­unum 2013 var lok­ið, hafi aðeins komið upp eitt afger­andi mál á sviði stjórn­mál­anna. Það var umræða um orða­lag álykt­unar lands­fundar Sjálf­stæð­is­flokks­ins í febr­úar 2013, um trú­mál og kristin gild­i. 

Í aðdrag­anda lands­fund­ar­ins lá fyrir ályktun sem meðal ann­ars inni­hélt setn­ing­una „Öll laga­setn­ing skal ávallt taka mið af kristnum gildum og hefðum þegar það á við“. Í grein­ar­gerð­inni er rifjað upp að snörp átök hafi átt sér stað um málið á lands­fund­inum þar sem ýms­ir, meðal ann­ars þing­menn Sjálf­stæð­is­flokks­ins, tjáðu sig um mál­ið. Að lokum var setn­ingin felld burt úr álykt­un­inn­i. 

Í umræð­unum not­aði Emil Örn Krist­jáns­son, for­maður Félags Sjálf­stæð­is­manna í Graf­ar­vogi, tæki­færið og gagn­rýndi „öfga­menn“ í borg­ar­stjórn Reykja­vík­ur, fyrir að banna Nýja testa­mentið í skólum borg­ar­inn­ar. Emil studdi til­lög­una um að fella burt ákvæð­ið, en benti á að það hafi aldrei hafi verið eins mikil nauð­syn og nú, að skerpa á því að kristin gildi og hefðir stjórn­uðu laga­setn­ingu á Íslandi. Hann sagði orð­rétt: „Ekki viljum við að það fari að gilda sjar­ía­lög hér um afmark­aða hópa, er það nokk­uð?“. 

Rann­sak­endur kom­ast að þeirri nið­ur­stöðu, með beit­ingu rann­sókn­ar­við­miða, að í orð­ræðu Emils um kristin gildi og sjar­ía­lög hafi mátt greina menn­ing­ar­lega eðl­is­hyggju og „yf­ir­burða­hyggju,“ sem telst til sterks menn­ing­ar­legs ras­isma.

Vara­samt fyrir þjóð­menn­ingu og öryggi

Hið svo­kall­aða mosku­mál snýst um úthlutun á lóð í Soga­mýri til Félags múslima á Íslandi, en félagið hyggur á bygg­ingu mosku á lóð­inni, og umræðu um þá ráða­gerð. Lóð­inni var úthlutað í júlí 2013 og bygg­inga­leyfi veitt í sept­em­ber sama ár. Í kjöl­far sam­þykkt­ar­innar fór að bera á nei­kvæðri umræðu um fram­kvæmd­ina, sér­stak­lega á net­miðl­um. Sú umræða átti síðan eftir að ná hámarki í sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ing­unum 2014. 

Í nið­ur­stöðukafla grein­ar­gerð­ar­innar kemur þó fram að eitt ber­sýni­leg­asta dæmið sem hóp­ur­inn fann um menn­ing­ar­legan ras­isma hafi verið í grein eftir Ólaf F. Magn­ús­son, fyrrum borg­ar­stjóra í Reykja­vík , sem birt­ist í Morg­un­blað­inu júlí 2013. Ólafur sagði þar að erlend „út­breiðslu­sam­tök múslíma“ gætu komið við sögu þegar fjár­magna þyrfti upp­bygg­ingu mosk­unn­ar. Hann taldi að slík sam­tök myndu vilja „auka áhrif íslams­trúar á Íslandi, sem og í öðrum lönd­um“. Ólafur sagði að þetta gæti orðið vara­samt fyrir „þjóð­menn­ingu okkar og örygg­i“. Að hans mati ættu ása­trú­ar­menn frekar að reisa hof í Soga­mýr­inni en múslimar þar sem ása­trú njóti vel­vildar þorra lands­manna og sé „hluti af okkar þjóð­menn­ing­u“.

Höf­undar grein­ar­gerð­ar­innar segja að ummæli Ólafs séu opin­ská og afdrátt­ar­laus, og upp­fylli öll fimm skil­yrði rann­sóknar þeirra um menn­ing­ar­legan ras­isma. Ólafur hafi sýnt af sér „yf­ir­burða­hyggju“ og þar með sterkan menn­ing­ar­legan ras­is­ma, með því að hefja ása­trú­ar­hof og íslenska þjóð­menn­ingu upp yfir mosku og íslam.

Moskuum­mæli snúa kosn­inga­bar­áttu á hvolf

Þegar nær dró sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ing­unum 2014 jókst umræða um bygg­ingu mosku í Soga­mýri veru­lega. Sið­ustu vik­una áður en var kosið náði umræðan hámarki. Þann 23. maí 2014 birt­ist frétt á vefnum Vísi.is þar sem greint var frá Face­book-­færslu Svein­bjargar Birnu Svein­björns­dótt­ur, for­manns Lands­sam­bands fram­sókn­ar­kvenna og vara­þing­manns flokks­ins, sem hafði skömmu áður verið gerð að for­ystu­manni sam­eig­in­legs fram­boðs Fram­sóknar og flug­vall­ar­vina í Reykja­vík. Ástæða þess að lista flokks­ins var breytt svona skömmu fyrir kosn­ingar var sú að fylgi hans hafði mælst í kringum þrjú pró­sent, sem var fjarri því að skila flokknum borg­ar­full­trúa. En Face­book-­færsla Svein­bjargar Birnu sneri kosn­inga­bar­átt­unni á hvolf.

Þar sagð­ist hún vilja að lóðin sem úthlutað hefði verið undir mosku yrði aft­ur­köll­uð, í kjöl­far þess að margir hefðu komið að máli við hana og spurt hver afstaða hennar til máls­ins væri. Svein­björg Birna sagði enn­fremur við Vísi: „Á meðan við erum með þjóð­kirkju eigum við ekki að úthluta lóðum undir hús eins og moskur eða kirkjur fyrir grísku rét­trún­að­ar­kirkj­una. Ég hef búið í um eitt ár í Sádí Arabíu og byggi þessa skoðun mína ekki á for­dóm­um, heldur reynslu [...] Ég trúi því að allir eigi að geta iðkað sína trú. En mér finnst ekki rétt að múslimar eða önnur trú­fé­lög fái lóðir undir bygg­ingu moskna eða sam­bæri­legra húsa. Mér finnst samt bæna­hús vera ann­ars eðlis og er ekki mót­fallin þeim. Við erum búin að búa hér í sátt og sam­lyndi frá land­námi. Fyrst var það Ása­trú, síðan komu siða­skiptin – allir þekkja þessa sög­u“.

Svein­björg sagð­ist ekki byggja skoðun sína á for­dóm­um, enda hefði hún mikla reynslu af því að búa í fjöl­menn­ing­ar­sam­fé­lög­um. „Ég er t.d. nýkomin úr stærstu mosku í heimi í Abú Dabí. Það er engin kirkja þar, eðli máls­ins sam­kvæmt. Ég virði siði ann­arra landa. Ég hyl mig alla eins og tíðkast í þeim löndum og finnst það bara sjálf­sagt mál. Ég er örugg­lega eini fram­bjóð­and­inn í Reykja­vík sem hefur búið ann­ars staðar en á Íslandi. Ég bjó í Sádí Arabíu í um það bil ár. Ég hef ferð­ast mikið um arabalönd­in. Eins og ég segi þetta eru ekki for­dóm­ar, heldur reynslan mín sem útskýrir þessa afstöð­u,“ sagði Svein­björg Birna. 

Í nið­ur­stöðukafla grein­ar­gerð­ar­innar segir að þessi upp­haf­lega yfir­lýs­ing Svein­bjargar Birnu í moskumál­inu upp­fylli fjögur af fimm skil­yrðum fyrir menn­ing­ar­legum ras­isma. „Hún talar fyrir menn­ing­ar­legri mis­mun­un, eðl­is­hyggju og and­stöðu við fjöl­menn­ingu. Hún afsakar einnig skoð­anir sínar sem hún telur að telj­ist ekki til for­dóma, með því að segja að þær byggi frekar á þekk­ingu hennar á mál­inu og reynslu erlendis frá, fremur en þekk­ing­ar­leysi. Þá seg­ist hún styðja trú­frelsi, þrátt fyrir að vera andsnúin því að múslimar byggi bæna­hús [mosku] hér á land­i“.

Fram­sókn og flug­vall­ar­vinir fjór­föld­uðu fylgi sitt á loka­metrum kosn­inga­bar­átt­unnar fyrir sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ing­arnar 2014. For­ystu­menn flokks­ins tjáðu sig afar tak­markað um ummæli Svein­bjargar Birnu fyrr en að kosn­ingum aflokn­um.

Eygló Harð­ar­dótt­ir, félags- og hús­næð­is­mála­ráð­herra og rit­ari Fram­sókn­ar­flokks­ins, kom þá í við­töl þar sem orð­ræða hennar sner­ist um að taka yrði „um­ræð­una“ um „ágrein­ings­mál­in“ sem fylgja auk­inni fjöl­menn­ingu. Sam­kvæmt grein­ingu rann­sak­enda sýndi hún af sér vott af afsak­andi leynd­ar­hyggju og and­stöðu við fjöl­menn­ingu með þeim ummæl­u­m. 

Sumt fólk geti ekki búið saman

Við­tal við Brynjar Níels­son, þing­mann Sjálf­stæð­is­flokks­ins, sem birt­ist í DV í októ­ber 2014 er einnig tekið til athug­un­ar. Þar sagði Brynjar meðal ann­ars að hann sé ekki sér­stak­lega trú­að­ur, en „að þessi kristni þráður sem hefur sam­einað þessa þjóð sé mik­il­vægur fyrir okkar sam­fé­lag, hvort sem okkur líkar það eður ei“. Brynjar sagði að hann vildi gera grein­ar­mun á kristni og „trú­ar­brögðum sem passa illa inn í okkar hug­mynda­fræði, okkar menn­ingu og menta­lítet“. Brynjar sagði einnig að ef það sem er sam­eig­in­legt með íslensku þjóð­inni byrji að hverfa sé það byrj­unin á því að þjóðin „flosni upp­“. 

Það gæti „leitt til átaka ef trú­ar­brögð sem eru kannski orðin fjöl­menn líka og hafa allt aðrar hug­myndir um sam­fé­lagið en við, fái að stækka mik­ið. Eins og mann­kyns­sagan kannski segir okk­ur“. Ákveðin lög henti „ekki ákveðnum hópum innan sam­fé­lags­ins, þeir ein­angr­ist og verði að sam­fé­lögum innan sam­fé­lags­ins“. Þetta verði ekki vanda­mál á meðan trú­ar­hóp­arnir séu ekki fjöl­menn­ir: „en þegar þeir eru komnir yfir hálfa borg­ina og orðnir að fjórð­ungi íbúa lands­ins þá mun það kalla á átök“. Þess vegna þurfi að gilda reglur og vanda valið um hverjir kom­ist inn í landið og hverjir ekki. 

Brynjar sagði enn­fremur að fólk geti auð­vitað haft þá skoðun að hér eigi bara að vera fjöl­menn­ing­ar­sam­fé­lag og að til lands­ins megi allir koma sem vilja. Hann bætti hins vegar við að „sumt fólk getur bara ekki búið sam­an, eins og bara í venju­legri fjöl­skyldu. Það verður að sam­ræma þetta“.

Rann­sak­endur kom­ast að þeirri nið­ur­stöðu að Brynjar láti, með ummælum sín­um, í ljós menn­ing­ar­lega eðl­is­hyggju með því að gefa í skyn að íslam sé ósam­rým­an­legt „vest­rænni hug­mynda­fræði“ og menn­ingu. Ummæli hans beri því tví­mæla­laust vott um mildan menn­ing­ar­legan ras­isma.

Grófar staðalí­myndir dregnar upp

Í grein­ar­gerð­inni er einnig fjallað um orð­ræðu í byssu­mál­inu svo­kall­aða sem spratt upp í októ­ber 2014. Það sner­ist um vopna­burð lög­regl­unnar og hversu langt mætti ganga í að vopna almenna íslenska lög­reglu­þjóna með hríð­skota­byssum og skamm­byss­um. Ýmis ummæli voru látin falla og skoð­anir voru látnar í ljós, bæði af hálfu stjórn­mála­manna og lög­reglu­manna, um mögu­lega hryðju­verkaógn sem stafi af erlendum hryðju­verka- og glæpa­sam­tök­um, tengd við íslam.

Í nið­ur­stöðukafla kemur fram að það sé umdeil­an­legt hvort mál­flutn­ing­ur­inn í byssu­mál­inu upp­fylli skil­yrði þess að flokk­ast sem menn­ing­ar­legur ras­ismi. „Ein­göngu er talað um ógn­ina sem Íslandi stafi af íslömskum hryðju­verka­sam­tök­um, en ekki af íslam eða múslimum sem slík­um. Dregnar eru upp grófar staðalí­myndir af íslömskum hryðju­verka­mönnum og margar langsóttar stað­hæf­ingar settar fram. Ein­blínt er á ógn við þjóðar­ör­yggi, en deila má um hvort að ógnin sem talað er um, sé beint gegn íslenskri og/eða „vest­rænni“ menn­ingu og gildum almennt“.

Ásmundur og bak­grunn­skoð­unin

Það er hins vegar engin vafi í nið­ur­stöðu rann­sak­enda um hug­myndir og mál­flutn­ing Ásmundar Frið­riks­son­ar, þing­manns Sjálf­stæð­is­flokks­ins, um bagrunn­skoðun á múslim­um. Hann ber skýran vott um menn­ing­ar­legan ras­isma.

Ásmundur varp­aði fram þeirri spurn­ingu í Face­book-­stöðu­upp­færslu í jan­úar 2015, nokkrum dögum eftir skotárás­ina á rit­stjórn­ar­skrif­stofur franska teikni­mynda­blaðs­ins Charlie Hebdo, hvort þeir 1.500 múslimar sem búi á Íslandi hafi verið athug­aðir og hvort ein­hverjir úr þeirra hópi hafi fengið þjálfun hjá sam­tökum sem skil­greind hafa verið sem hryðju­verkaógn. Ásmundur spurði enn­fremur hvort inn­an­rík­is­ráðu­neytið hefði gert rað­staf­anir vegna þess­ara ógna.

Stöðu­upp­færsla Ásmund­ar, og frétta­flutn­ingur af henni sem fylgdi í kjöl­farið vakti mikla athygli og skömmu síðar við­ur­kenndi Ásmundur í við­tali við Kast­ljós að hann þekkti sam­fé­lag múslima „nán­ast ekki neitt“. Múslimar hefðu hins vegar sjálfir áhyggjur af því að „múslim­istar“ vilji koma til Íslands. 

Um mán­uði síð­ar, í febr­úar 2015, var umræða um störf þings­ins á Alþingi. Þar steig Ásmundur í pontu og lýsti yfir von­brigðum sínum með sam­fé­lags­um­ræð­una um þá hættu sem steðji að hinum frjálsa heimi og þjóð­fé­lögum vegna fjölg­unar á árásum ein­stak­linga og hvers konar öfga­hópa. 

Orð­rétt sagði Ásmund­ur: „Hér á landi á engin slík umræða sér stað og það er spurn­ing hve lengi við ætlum að skila auðu í umræðu um öryggi íbú­anna. Hér haf­ast menn öðru­vísi að. Þeir sem vekja athygli á hætt­unni er steðjar að nágrönnum okkar eru skotnir niður og ataðir auri í sam­fé­lags­um­ræð­unni sem aldrei kemst á það stig að ræða um mál­efn­ið. [...] Tján­ing­ar­frelsi er fótum troðið en það virð­ist oft og tíðum aðeins vera fyrir útvalda. Ég þakka hæst­virtum inn­an­rík­is­ráð­herra Ólöfu Nor­dal fyrir að hefja umræð­una um hvort taka skuli upp for­virkar rann­sókn­ar­heim­ildir hér á landi. Tökum umræð­una í sam­fé­lag­inu um þá ógn sem steðjar að í nágranna­löndum okk­ar. Við getum ekki tekið þá áhættu að hún ber­ist ekki hing­að“.

Í mars 2015 var Ásmundur annar aðal­gesta sjón­varps­þátt­ar­ins Eyj­unnar á Stöð 2. Þar ræddi hann aftur um að ógnin af hryðju­verka­mönnum væri stað­reynd og sagði: „Núna eru þeir ekki aðeins komnir til Dan­merk­ur, þeir eru að spíg­spora hér í bænum þessir menn. Við getum mætt þeim á götu núna. Ég held að miðað við þau við­brögð sem ég hef fengið við þessu, þessi gríð­ar­legu við­brögð sem ég fékk við þessum mál­flutn­ingi mín­um, þakk­læti frá fóll­k­inu í land­inu, segir mér það að við þurfum að taka þessa umræðu eins og inn­an­rík­is­ráð­herr­ann er byrjuð að tala um for­virkar rann­sókn­ar­heim­ildir og við þurfum auð­vitað að gera þetta æsinga­laust“. 

Rann­sak­end­urnir segja að „með hug­myndum sínum og mál­flutn­ingi, m.a. í ræðu­stól Alþing­is, um nauð­syn bak­grunn­skoð­unar á múslim­um, upp­fyllir Ásmundur Frið­riks­son fjögur skil­yrði af fimm fyrir menn­ing­ar­legum ras­isma. Þetta er menn­ing­ar­leg mis­munun og eðl­is­hyggja, sem er keim­lík orð­ræðu hefð­bund­ins ras­isma. Hann beitir einnig „tökum umræð­una“ rök­unum þegar hann seg­ist fagna umræð­unni sem hefur sprottið upp í sam­fé­lag­inu um for­virkar rann­sókn­ar­heim­ild­ir. Ásmundur lætur tví­mæla­laust í ljós skoð­anir sem telj­ast til milds menn­ing­ar­legs ras­is­ma, en umdeil­an­legt er hvort hann hafi sagt eitt­hvað sem túlka megi sem „yf­ir­burða­hyggju“ og sterkan menn­ing­ar­legan ras­is­ma“.

Evr­ópa getur ekki verið nið­ur­fall fyrir þessi hand­ó­nýtu ríki

Síð­asta dæmið sem tekið er sér­stak­lega fyrir í grein­ar­gerð­inni er skipun Gúst­afs Níels­sonar sem vara­manns Fram­sóknar og flug­vall­ar­vina í mann­réttinda­ráð Reykja­vík­ur­borgar í jan­úar 2015. Gústaf hafði opin­ber­lega lýst yfir and­stöðu gegn hjóna­böndum sam­kyn­hneigðra og bygg­ingu mosku í Reykja­vík áður en hann var skip­aður í emb­ætt­ið. Skipun Gúst­afs var síðar dregin til baka. Í hinum ýmsu við­tölum og greinum í aðdrag­anda skip­unar sinnar hafði Gústaf m.a. lýst yfir þeirri skoðun sinni að hann vildi banna íslam á Íslandi og að Ísland væri „síð­asta vígi krist­inna manna“.

Í upp­hafi febr­ú­ar­mán­aðar 2015, eftir að skipun hans hafði verið aft­ur­köll­uð, birt­ist svo við­tal við Gústaf í DV þar sem hann hélt því meðal ann­ars fram að til að múslimar geti aðlag­ast vest­rænu sam­fé­lagi, þyrftu þeir ein­fald­lega að „kasta trúnn­i“. Enn­fremur sagði Gústaf að mörg „íslömsk ríki séu í algerri upp­lausn“ og slíkt leiði af sér flótta­manna­straum­inn sem legið hafi til Evr­ópu. Hagur Vest­ur­landa felist í því að stilla til friðar í þessum löndum þó það geti reynst erfitt: „Evr­ópa getur ekki verið nið­ur­fall fyrir þessi hand­ó­nýtu ríki. Við ráðum ekki við þetta“. Fjölgun múslima á Vest­ur­löndum kall­aði Gústaf „hið hljóð­láta land­nám“ og lýsti áhyggjum sínum á áhrifum þess. 

Gústaf hafði þó ekki aðeins áhyggjur af þeim áhrifum sem múslimar gætu haft á vest­rænt sam­fé­lag heldur hvert ástandið yrði, ef til upp­reisnar gegn þeim kæmi. Hann tók þó fram að hann vildi ekki að það kæmi til trú­ar­bragða­styrj­aldar og það færi fyrir múslimum eins og fór fyrir gyð­ingum í seinni heims­styrj­öld­inni.

Í grein­ar­gerð­inni segir að orð­ræða Gúst­afs sé með „ber­sýni­legri dæmum um menn­ing­ar­legan ras­isma í þess­ari rann­sókn. Hann upp­fyllir tví­mæla­laust öll skil­yrðin fimm og lætur í ljós skoð­anir sem flokk­ast sem sterkur menn­ing­ar­legur ras­is­mi“.

Goð­sögnin um yfir­burð­ar­þjóð­fé­lagið

Nið­ur­staða grein­ar­gerð­ar­innar er sú að menn­ing­ar­legur ras­is­mi, eins hann er skil­greindur í rann­sókn­inni, við­gang­ist í umræðu tengdum ákveðnum mál­um, á sviði stjórn­mála á Ísland­i. 

Í nið­ur­stöðukafl­anum seg­ir: „Þjóð­ern­is­hyggja er grund­vall­ar­hug­tak og rauður þráður í íslenskri stjórn­mála­menn­ingu. Jafn­vel er hægt að halda því fram að engin stjórn­mála­um­ræða á Íslandi sé ósnert að þjóð­ern­is­hyggju. Úti­lok­andi þjóð­ern­is­hyggja hefur orðið áber­andi í ákveðnum mál­um, og er nátengd upp­gangi þjóð­ern­ispopúl­isma á síð­ustu árum. Mikil ábyrgð fylgir því jafnan að við­halda með­vitað sam­eig­in­legri þjóð­ar­sögu og nýta þjóð­ern­is­hyggju sem aðferð til að kynda undir pólarís­er­ingu innan sam­fé­lags­ins og á milli þjóðar og alþjóða­sam­fé­lags­ins. Ábyrgðin hvílir ekki hvað síst á þeim sem taka til máls á opin­berum vett­vangi, á sviði stjórn­mál­anna og í útbreiddum fjöl­miðl­um. Rann­sóknir hafa sýnt að lýð­skrum og popúl­ismi nær­ist í skugga efna­hags­legra þreng­inga og að við­horf til inn­flytj­enda hafa breyst eftir efna­hags­hrun­ið. Þekk­ing­ar­fræði­leg tengsl eru á milli þjóð­ern­is­hyggju, þjóð­ern­ispopúl­isma og öfga sem geta ógnað lýð­ræði og stöð­ug­leika í sam­fé­lag­inu, fái þessar stefnur að þró­ast óáreittar og taka á sig öfga­kenndar mynd­ir. [...] 

Segja má að að orð­ræðan sé orðin þjóð­ern­ispopúl­ísk þegar stjórn­mála­menn nýta sér til­tekið and­rými í sam­fé­lag­inu til þess að kom­ast til áhrifa, einkum ef byggt er á úti­lok­andi þjóð­ern­is­hyggju. Goð­sögn­ina um yfir­burða­þjóð­fé­lag sem íslensk þjóð­ern­is­hyggja og stjórn­mála­menn­ing hafa snú­ist um ára­tugum sam­an, er hægt að tengja við þá „yf­ir­burða­hyggju“ sem hér hefur verið skil­greind sem sterkur menn­ing­ar­legur ras­is­mi".