Síð­ustu vik­urnar hefur nýtt land verið að sigla fram úr Sýr­landi í flótta­manna­töl­fræð­inni. Það er reyndar varla hægt að tala um nýtt flótta­manna­land, því Afganistan tróndi lengi vel á toppi list­ans yfir flesta lands­menn á flótta utan eigin landamæra. Fyrir tæpu ári síðan tók Sýr­land þetta dap­ur­lega topp­sæti, sem Afganistan hafði þá haldið óslitið í rúma þrjá ára­tug­i. Sýr­lend­ing­arnir voru lengi vel fjöl­menn­astir í yfir­fylltum gúmmí­bát­unum til Grikk­lands, en nú eru Afg­an­irnir líka farnir að fjöl­menna til Evr­ópu. Á öðrum árs­fjórð­ungi í ár komu 13% hæl­is­um­sókna í ESB-lönd­unum frá Afgön­um, en á tíma í fyrra voru Afg­anir ein­ungis um 5% hæl­is­leit­enda. Þetta helst í hendur við vax­andi ofbeldi og von­leysi í Afganist­an. Meiri­hluti afganskra flótta­manna sem hafa sótt um hæli í Evr­ópu á þessu ári eru tán­ings­strákar undir 18 ára aldri sem koma án for­ráða­manna. 

Börn og ung­lingar í meiri­hluta

Í Sví­þjóð eru 64% þeirra Afgana sem hafa sótt um hæli fyrstu tíu mán­uði árs­ins undir 18 ára aldri og komu án fylgdar full­orð­inna. Þó að sýr­lenskir flótta­menn séu á heild­ina litið 80% fleiri en afganskir, þá eru börn og tán­ingar án fylgd­ar nærri 5 sinnum fleiri frá Afganistan en frá Sýr­landi. Í Nor­egi lætur nærri að 6 sinnum fleiri afgönsk börn og tán­ingar hafi sótt um hæli án for­ráða­manna, held­ur en sýr­lenskir jafn­aldrar þeirra. 55% afganskra hæl­is­leit­enda í Nor­egi á þessu ári eru ólög­ráða og fylgd­ar­laus­ir. 

Flestir hinna fylgd­ar­lausu eru strákar á aldr­inum 14-17 ára en stúlkum fer fjölg­andi. Sumir lögðu upp í ferð­ina án fylgdar full­orð­inna en aðrir hafa mis­st fjöl­skyld­una á leið­inni. Fyrri hóp­ur­inn stendur betur að vígi en sá síð­ari; er bet­ur búinn undir það sem fyrir hendi ber. Þeir sem glíma við ást­vina­missi til við­bót­ar við minn­ingar um martraða­kennt ferða­lag eru ber­skjald­aðri og eiga erf­ið­ara með að fóta sig.  

Ofbeld­issagan end­ur­tekur sig

Í Afganistan hafa verið vopnuð átök óslitið frá 1980, hvort heldur sem er stað­bundin eða alltum­lykj­andi. Fólk sem nú er 35 ára hefur aldrei upp­lifað að það ríki friður í land­inu þeirra. Vonin sem margir höfðu eftir 2001 er nú að blikna. Alþjóða­að­stoðin fer þverr­andi, stríðs­á­tökin breiða úr sér og hríð­in harðn­ar. Tali­banar eru að klofna í tvær fylk­ing­ar, íslamska ríkið að sækja í sig drengir veðrið og aðrir hryðju­verka­hópar, gamlir og nýir, halda áfram að berj­ast bæði inn­byrðis og allir sem einn við örygg­is­sveitir afganska rík­is­ins. Við þetta bæt­ist að gamlir stríðs­herrar eru farnir að safna liði og fægja riffl­ana. 

Vara­for­seti lands­ins, hinn alræmdi Ras­hid Dost­um, er á ný lagstur í hernað með sínum einka­sveitum gegn hryðju­verka­hópum á heima­slóð­unum í Norð­vest­ur-Afganist­an. Staðan er í stuttu máli flókin og versn­and­i. 

Sífellt fleiri óbreyttir borg­arar missa lífið í átök­un­um. 2014 var metár og allt bendir til að enn fleiri verði fyrir kúlum og sprengjum í ár. Að auki færast mann­rán og morð á grund­velli þjóð­ar­brots og trúar í auk­ana. Þjóð­flokk­ur­inn Haz­ara er sér­stak­lega ugg­andi. Þeir eru flestir sjíamúslimar og hafa því iðu­lega orðið fyrir ofsóknum ofbeld­is­hópa. Þess gætir nú þeg­ar, enn á ný. 

Afg­anir eru brennda barnið sem forð­ast eld­inn. Þeir sjá í hvað stefn­ir; þekkja það allt of vel af sárri raun. Þeir sem hafa á því nokkur tök eru farnir að hugsa sér til hreyf­ings. Gleymum því ekki að margir með afganskt rík­is­fang hafa lengi verið flótta­menn í nágranna­lönd­unum Íran og Pakistan, sem og öðrum lönd­um. Það er mjög ótrygg staða, erfitt að draga fram lífið og stöðugar hót­anir um að verða sendur heim. Í síð­ustu viku til­kynnti Pakistan að nú væri nóg komið og kynnti tveggja ára áætlun um að senda alla afganska flótta­menn aftur til heima­lands­ins. Margir þess­ara hafa verið í Pakistan í 30 ár. Guar­dian sagði einnig nýlega frá því að Íran sendi afganska flótta­menn til Sýr­lands til að berj­ast við hlið sýr­lenska hers­ins.  

Hvers vegna flýja svona margir ungir?

Í Afganistan hefur fjöl­skyldan mikil áhrif í lífi ein­stak­ling­anna og eldri með­lim­ir taka gjarnan stórar ákvarð­anir fyrir hönd hinna yngri eða hefur í það minnsta mikil áhrif á þeirra eigin ákvarð­an­ir. Þannig er það í til­viki margra þess­ara ung­linga. Fjöl­skyldan hefur sent þá af stað, safnað pen­ingum eða fengið lán­að, til þess að einn úr fjöl­skyld­unni eigi mögu­leika á betri fram­tíð. Vonir um betri atvinnu­mögu­leika og rýmri fjár­for­ráð í nýju landi eru hluti af ástæð­unni. Margir hugsa sér eflaust einnig að sá sem fer, geti unnið og sent pen­inga heim þeg­ar harðnar í ári hjá fjöl­skyld­unn­i. En þetta er ekki bara gróða­á­ætl­un. Farid Ghi­ami vinnur með ósjálf­ráða tán­ings­flótta­mönnum sem fengið hafa hæli í Nor­egi. Hann útskýrir fyr­ir Kjarn­anum að það að senda unga menn úr landi sé í og með hugsað til að bjarga lífi þeirra og fram­tíð. Afganskar fjöl­skyldur vita af sárri raun að þegar átök­in harðna, þá eru ungir menn bæði skot­skífur og mark­hópar ofbeld­isafl­anna. Þeg­ar ofbeld­is­menn kveðja dyra, þá er ungum mönnum stillt fyrst upp við vegg­inn. Í nauð eða af nauð­ung ganga margir til liðs við hópana, af því það er enga aðra vinnu að fá eða af því ann­ars bíður þeirra bráður dauði. Farid kom sjálfur til Nor­egs sem flótta­maður frá Afganistan í lok síð­ustu ald­ar.

Glans­sögur á Face­book

Margir í Afganistan gera sér ekki grein fyrir öllum hætt­unum sem leyn­ast á veg­in­um, útskýrir Farid, og aðrir Afg­anir sem Kjarn­inn ræðir við taka undir það. 

Á sam­fé­lags­miðl­unum kemur nán­ast ein­vörð­ungu fram að grasið sé grænna hinu meg­in, ekki að leiðin þangað sé háska­leg. Margir sem að heiman fara finnst þeir bera skyldu gagn­vart fjöl­skyld­unni; þetta verði að heppn­ast. Þeir freist­ast til að leyna erf­ið­leik­unum á leið­inni og fegra mynd­ina af nýju lífi á nýjum stað. Smygl­arar sem hafa lifi­brauð af að sel­flytja fólk birta glans­sögur af gulli og grænum skógum sem bíða á Vest­ur­lönd­um. Þeir gefa vill­andi upp­lýs­ingar um útlend­inga­lög­gjöf Evr­ópu­land­anna, til að láta sem mögu­leik­arnir á hæli og land­vist­ar­leyfi séu meiri en þeir eru. 

Sagan af Ali Farid segir okkur einnig sög­una af hinum 16 ára Ali, sem kom nýverið til Nor­egs, aleinn. Fjöl­skyldan hans og hann tóku ákvörð­un­ina í sam­ein­ingu. Þegar tali­ban­ar voru við völd 1994-1996 flúðu for­eldr­arnir frá Kabúl til Maz­ar-e-S­harif í Norð­ur-Afganist­an. Lífið var erfitt. Nú þykir for­eldr­unum staðan í Afganistan farin að líkj­ast þeim tímum ugg­væn­lega mik­ið. Þau vita að ung­lings­strákar eins og Ali eiga á hættu að vera þving­aðir til að ganga í upp­reisn­ar­sveitir eða hrein­lega að vera drepnir af því þeir til­heyra ákveðnu þjóð­ar­broti eða þjóð­fé­lags­hópi. Saga Alis speglar veru­leika margra af fylgd­ar­lausu tán­ings­flótta­mönn­un­um.

For­eldrar hans líta sem svo á að með því að senda hann úr landi séu þau ekki ein­ungis að gefa honum mögu­leika á bjart­ari fram­tíð, heldur hrein­lega að gefa honum líf. Þau eru að bjarga honum frá hætt­unum sem þau þekkja. Þau grun­ar ekki hvaða hættur bíða hans á för­inn­i. Ali ferð­ast með bíl­um, bát­um, vöru­bíl­um, rút­um, lestum og á tveimur jafn­fljót­u­m. 

Leiðin liggur gegnum Íran, Tyrk­land, Grikk­land, Búlgar­íu, Rúm­en­íu, Aust­ur­rík­i, Þýska­land, Dan­mörku, Sví­þjóð og loks til Nor­egs. Á leið­inni upp­lifir ung­ling­ur­inn Ali margt sem ásækir hann síð­an. 

Martraða­kenndar minn­ingar

Á tíu tíma göngu frá Íran til Tyrk­lands liggur leiðin í gegnum skóg og yfir fjall í kolniða­myrkri. Það eru engin ljós, til að landamæra­verðir sjái ekki til þeirra. Ali er þar í hópi 50 flótta­manna á öllum aldri. Fátt af göngu­fólk­inu var und­ir­bú­ið undir svo langa og erf­iða göngu en smygl­ar­arnir slógu fólk sem var að þrot­um kom­ið. Allur matur og vatn var búið og eng­inn vissi hversu langa leið þau ættu fyrir hönd­um. Fáir þorðu að spyrja smyglar­ana, bæði út af tungu­mála­örð­ug­leikum en þó sér­stak­lega til að forð­ast bar­smíðar að óþörfu. 

Og svo var það báts­ferðin til Grikk­lands. Fjöl­skylda Alis sendi smygl­ur­un­um pen­inga, 2500 doll­ara. Þeir lof­uðu góðum og öruggum báti. Ekki fleiri en 10 far­þeg­ar, sögðu þeir, en þá kostar farið líka meira. Á strönd­inni það kvöld er samt rúm­lega 23 flótta­mönnum hrúgað saman í lít­inn gúmmí­bát. Enn á ný ferð­ast fólkið í niða­myrkri. Mönn­unum í hópnum er skipað að róa frá landi, til að mót­or­hljóðið kæmi ekki lög­regl­unni á spor­ið. Þeir róa í drjúga stund og eru komnir langt frá landi þegar fólkið upp­götvar að það er alls eng­inn utan­borðs­mótor á bátn­um. Þarna er orðið verra í sjó­inn og fólkið eys með öllu til­tæku. Allir um borð eru orðnir gegn­drepa og kald­ir. Það kemur til slags­mála og ein­hver eða ein­hverjir detta í sjó­inn. 

Þá tekur fólkið eftir að loftið er að leka úr gúmmí­bátn­um. Allir lenda í köldum og dimmum sjón­um. Ali missir þá litlu von sem hann átti eft­ir, hatar for­eld­rana, sjálfan sig og lífið allt. Getur lífið í Evr­ópu verið svona mik­ils virði? Í kring­um hann öskrar dauð­hrætt fólkið og biður bæn­ir. Börnin gráta hástöf­um. 

Þau halda hóp­inn, fljót­andi í björg­un­ar­vestum í myrkum sjónum og eftir drjúga stund heyra þau þyrlu­hljóð. Þeim er bjargað í land af tveimur grískum lög­reglu­bát­um. Lög­reglu­menn­irnir vilja helst skila þeim aftur í land í Tyrk­landi en fólkið biður um hæli, svo það er sent til eitt af risa­stórum skrán­ing­ar­stöðum á grísku strönd­inni. Ali stansar stutt og heldur áfram ferð­inni. Eftir sex mán­aða ferða­lag kemur hann til Nor­egs, aleinn með erf­iðar minn­ing­ar, til­finn­ingar og áhyggj­ur.

Erfitt og auð­mýkj­andi ald­urs­mat Í stað­inn fyrir hina öruggu höfn sem hann hélt að Nor­egur myndi verða, upp­lifir hann mót­tök­urnar sem auð­mýkj­andi. Hann er yfir­heyrður og þukl­aður af örygg­is­fólki. Hann þarf að fara í ýmiss konar rann­sóknir á lík­ama og sál til að reyna að stað­festa hversu gam­all hann er. Síðan er hann sendur á milli hæl­is­leit­enda­húsa án þess að hafa neina stjórn yfir eigin örlögum eða íveru­stað. Norskar reglur skylda hæl­is­leit­endur til að búa á þar til gerðum gisti­stöðum á vegum rík­is­ins. 

Hvað ertu eig­in­lega gam­all? 

New York Times hefur eftir þýskum landamæra­vörðum að 1. jan­úar 1999 sé áber­andi algengastur skráðra afmæl­is­daga hæl­is­leit­enda þessa dag­ana. „Einmitt! Þú og allir vinir þínir eru 17 ára,” segir lög­reglu­maður á landamæra­stöð­inni í Passau í Þýska­landi. “Veistu hvað ég heyri þetta oft á dag?” Í grein New York Times er einnig góð lýs­ing á algengum aðferðum við ald­urs­mat á tán­ing­um. Margir hæl­is­leit­endur segj­ast vera undir 18 ára aldri. Sumir eru í alvöru svo ung­ir. Aðrir nota það efa­laust sem yfir­skyn. Ólög­ráða hæl­is­leit­endur fá mild­ari með­ferð og meiri stuðn­ing; hversu mik­ill mun­ur­inn er fer eftir mót­tök­u­lönd­um. Í Afganistan er heldur alls ekki óal­gengt að fólk viti ekki hvenær það var fætt. Þar er engin þjóð­skrá eða ígildi kirkju­bóka sem halda utan um fæð­ing­ar­daga eða aldur fólks. 

Það er hins vegar engin þörf á að draga í efa að það eru margir óharðn­að­ir ung­lingar og börn, margir á aldr­inum 11-14 ára, sem koma einir til Vest­ur­landa þessa dag­ana. Sumir fóru einir af stað eða með jafn­aldra. Aðrir hafa mis­st for­eld­rana á leið­inni. Þeir eiga það sam­eig­in­legt að þurfa mikla aðstoð til að kom­ast yfir erf­iða lífs­reynslu.