For­seta­kosn­ingar hafa verið fátíðar á lýð­veld­is­tím­anum vegna þeirrar hefð­ar­reglu að eng­inn taki slag­inn gegn sitj­andi for­seta. Þetta hef­ur þó verið að breyt­ast á sein­ustu árum sam­fara breyttu almenn­ings­á­liti á stöð­u ­for­set­ans. Í sumar verða haldnar fyrstu for­seta­kosn­ing­arnar í 20 ár þar sem ­sitj­andi for­seti er ekki í fram­boði.

1944 – Klaufa­leg­t ­upp­haf

Fyrstu for­seta­kosn­ing­arnar voru haldnar þann 17. Júní árið 1944 á Þing­völl­um, á sjálfum lýð­veld­is­deg­in­um. For­seti var þó ekki kos­inn af ­þjóð­inni heldur af alþing­is­mönnum og ólíkt þjóð­ar­at­kvæða­greiðslunn­i um stjórn­ar­skránna og sam­bands­slit­unum við Dani þá var kosn­ingin um for­set­ann alls ekki ein­róma. 

Ákveðið var að for­seta­kjörið skyldi fara fram á sama hátt og ­kosn­ing for­seta sam­ein­aðs alþing­is. Sveinn Björns­son hafði verið rík­is­stjóri Ís­lands síðan 1941 og þótti lang­lík­leg­astur til að vera kjör­inn for­seti en hann átti þó marga óvild­ar­menn á þingi. Á þessum tíma hafði utan­þings­stjórn sem ­Sveinn skip­aði setið við völd í u.þ.b. 18 mán­uði vegna þess að leið­tog­ar ­ís­lensku stjórn­mála­flokk­anna gátu ekki myndað starf­hæfa rík­is­stjórn. Fram­boð hans var þó stutt af þing­mönnum Fram­sókn­ar­flokks og Alþýðu­flokks og var hann ­kjör­inn með 30 atkvæðum af 52. 

Sjálf­stæð­is­menn og Sós­í­alistar höfðu aftur á móti engan fram­bjóð­anda sem þeir gátu komið sér saman um og því gengu þeir volgir til atkvæða­greiðsl­unn­ar. Jón Sig­urðs­son skrif­stofu­stjóri alþingis til 40 ára (1921-1956) fékk 5 atkvæði til for­seta Íslands. Hann var fyrst og fremst þekktur sem fræði­maður í íslenskum fræðum og þýð­andi og hafði m.a. þýtt verk norska rit­höf­und­ar­ins Knut Hamsun af stakri snilld. 15 þing­menn ákváðu aftur á móti að skila auðu í fyrstu for­seta­kosn­ingum Íslands­sög­unnar og 2 vor­u fjar­ver­andi vegna veik­inda. Því var Sveinn Björns­son kos­inn for­seti Íslands með­ ­sléttum 60% atkvæða á meðan ný stjórn­ar­skrá og afnám sam­bands­lag­anna vor­u ­sam­þykkt með um 99% atkvæða. Þótti þetta viss hneisa. Sveinn fór aftur í fram­boð til for­seta Íslands ári seinna og svo árið 1949 og var þá sjálf­kjör­inn án ­mót­fram­boðs. Þar má segja að skap­ast hafi visst for­dæmi í íslenskri stjórn­mála­sög­u, eins konar hefð­ar­regla um að sitj­andi for­seti fengi ekki mót­framboð.

1952 – For­seta­kosn­ing í skot­gröf­unum

Sveinn Björns­son lést í emb­ætti snemma árs árið 1952 og þar ­sem Íslend­ingar hafa ekki vara­for­seta var blásið til for­seta­kosn­inga þá um ­sum­ar­ið. Mörg fyr­ir­menni voru strax orðuð við emb­ætt­ið, bæði póli­tísk og ópóli­tísk. Má þar helst nefna Hall­dór Kiljan Lax­ness, Jónas frá Hriflu, Thor T­hors, Stein­grím Stein­þórs­son, Jón Pálma­son og Sig­urð Nor­dal. Flest var þetta þó úr lausu lofti grip­ið. Í fram­boði voru loks Ásgeir Ásgeirs­son, séra Bjarn­i Jóns­son og Gísli Sveins­son. Ásgeir og Gísli áttu báðir langan þing­feril að baki. Ás­geir hafði setið sem for­sætis og fjár­mála­ráð­herra á fjórða ára­tugnum fyr­ir­ Fram­sókn­ar­flokk­inn en hafði síðan um langt skeið verið þing­mað­ur­ Al­þýðu­flokks­ins í Vest­ur­-Ísa­fjarð­ar­sýslu. 

Gísli hafði setið fyr­ir­ ­Sjálf­stæð­is­flokk­inn í Vest­ur­-Skafta­fells­sýslu og m.a. verið for­seti sam­ein­aðs al­þingis um stund. Séra Bjarni var upp­al­inn Reyk­vík­ingur sem hafði t.a.m. ver­ið ­dóm­kirkju­prestur og síðar vígslu­biskup í Skál­holti frá árinu 1937. Ásgeir var ­tölu­vert yngri en Gísli og séra Bjarni sem báðir voru komnir á átt­ræð­is­ald­ur. ­Kosn­ing­arnar árið 1952 eru alræmdar fyrir það hversu harð­vít­ugar og ­flokkspóli­tískar þær voru og blöðin hrein­lega log­uðu í áróðri. Menn voru vænd­ir um lygar, lág­kúru og stjórn­mála­legt pot. Jafn­vel var talað um að rík­is­stjórn­ ­Sjálf­stæð­is­manna og Fram­sókn­ar­manna segði af sér ef þeirra fram­bjóð­andi yrð­i undir í kosn­ing­unni. Vinstri­menn og þá sér­stak­lega Alþýðu­flokks­menn fylktu sér­ bak­við Ásgeir en Sjálf­stæð­is­menn og Fram­sókn­ar­menn studdu séra Bjarna.

Það fór svo að Ásgeir vann sigur með 48,3% atkvæða en séra Bjarni hlaut 45,5%. Ásgeir hafði mest fylgi á höf­uð­borg­ar­svæð­inu og svo Vest­fjörðum en Bjarni hafði meira ­fylgi á lands­byggð­inni. Gísli fékk ein­ungis 6,2% og þar af lang­mest úr Skafta­fells­sýslum. Það verður þó að telj­ast lík­legt að Gísli hafi “eyði­laggt” kosn­ing­arnar fyr­ir­ ­flokks­fé­lögum sínum og að þorri kjós­enda hans hefði að öðrum kosti kosið sér­a ­Bjarna og þar með tryggt honum sig­ur­inn. Mögu­lega hefur honum þó þótt það mátu­legt á þá fyrir að styðja sig ekki. Í mál­gagni Sjálf­stæð­is­manna, Morg­un­blað­inu stóð m.a. „Allir þjóð­hollir Íslend­ingar kjósa séra Bjarna Jóns­son.” En þó að mik­ill ­styr hafi staðið um kjör Ásgeirs Ásgeirs­sonar í þessum fyrstu lýð­ræð­is­leg­u ­for­seta­kosn­ingum Íslands þá var hefð­inni haldið áfram og hann end­ur­kjör­inn án ­mót­fram­boðs í þrí­gang, árin 1956, 1960 og 1964. Hann gaf ekki kost á sér árið 1968 og lést svo fjórum árum síð­ar.

1968 – Heið­urs­manna­kosn­ing

Kosn­ing­arnar árið 1968 voru að miklu leyti algjör and­staða við kosn­ing­arnar 16 árum áður. Fram­bjóð­end­urnir voru ein­ungis tveir. Ann­ar­s ­vegar Gunnar Thorodd­sen sem átti langan feril í stjórn­málum fyr­ir­ ­Sjálf­stæð­is­flokk­inn. Hann hafði verið borg­ar­stjóri, fjár­mála­ráð­herra og loks ­sendi­herra í Dan­mörku. Hann hafði einnig sér­stök tengsl við for­seta­emb­ættið þar ­sem Ásgeir Ásgeirs­son frá­far­andi for­seti var tengda­faðir hans. Hins veg­ar Krist­ján Eld­járn, forn­leifa­fræð­ingur og þjóð­minja­vörð­ur, sem engin afskipt­i hafði haft af stjórn­málum en var vin­sæll vegna fræði­þátta sem hann stýrði í Rík­is­sjón­varp­inu. Kosn­inga­bar­áttan var lág­stemmd og virðu­leg og reynt að halda henni utan hins póli­tíska þras. Dag­blöðin tóku ekki ein­arða afstöðu með eða á móti fram­bjóð­end­unum eins og 1952. Engu að síður virt­ust flokkspóli­tískar ­deilur krauma undir niðri og reynt var að spyrða Krist­jáni við vinstri flokk­ana. 

Nú var almenn­ings­á­litið á þá veru að for­seta­emb­ættið ætti að vera hafið yfir­ ­stjórn­mál. For­seti ætti að vera lands­faðir (eða móð­ir) sem tæki á engan hátt þátt í stjórn­málum og væri í raun for­svari allra lands­manna. Ekki tókst að klína neinu á Krist­ján í kosn­inga­bar­átt­unni og hann vann yfir­burða­sigur með­ tæpum 66% atkvæða en Gunnar hlaut rúm 34%. Þessi yfir­burða­sigur kom fólki ­tölu­vert á óvart því að þótt Gunnar ætti langan feril í póli­tík að baki þá þótti hann lands­föð­urs­legur og átti stuðn­ings­menn úr röðum ann­arra flokka. G­unnar fékk mestan stuðn­ing í Reykja­vík þar sem hann var fæddur og upp­al­inn og hafði verið borg­ar­stjóri í 13 ár. Krist­ján, sem ætt­aður var úr Svarf­að­ar­daln­um, ­fékk aftur á móti mestan stuðn­ing á lands­byggð­inni þó hvergi færi fylgi hans undir 60%, ekki einu sinni í Reykja­vík. Líkt og for­verar sínir var Krist­ján end­ur­kjör­inn án mót­fram­boðs árin 1972 og 1976.

1980 – Kosn­ingar í heims­frétt­unum

Krist­ján Eld­járn gaf ekki kost á sér árið 1980 og því ljóst að for­seta­kosn­ingar yrðu haldnar það árið. Senni­lega hefði það þó alltaf ver­ið ó­um­flýj­an­legt því að Albert Guð­munds­son var byrj­aður að skipu­leggja fram­boð áður en Krist­ján til­kynnti ákvörðun sína. Albert var á þessum tíma bæð­i al­þing­is­maður og borg­ar­full­trúi fyrir Sjálf­stæð­is­flokk­inn og hafði áður ver­ið at­vinnu­maður í knatt­spyrnu víða um Evr­ópu. Hann átti þó stuðn­ings­menn úr öll­u­m ­flokk­um, m.a. vegna starfs síns innan íþrótta­hreyf­ing­ar­inn­ar, í við­skipta­líf­in­u og í borg­ar­stjórn­ar­mál­un­um. Þrír aðrir fram­bjóð­endur gáfu kost á sér. Guð­laug­ur Þor­valds­son þáver­andi rík­is­sátta­semj­ari og áður rektor Háskóla Íslands. 

Pét­ur J. Thor­steins­son lög­fræð­ingur sem hafði lengst af starfað í ut­an­rík­is­þjón­ust­unni um víða ver­öld og verið sendi­herra. Loks Vig­dís F­inn­boga­dóttir leik­hús­stjóri Leik­fé­lags Reykja­víkur og frönsku­fræð­ing­ur. Vig­dís ­fékk mestu athygl­ina, ekki ein­ungis vegna þess að hún var fyrsti kven­for­seta­fram­bjóð­and­inn á Íslandi. Heldur einnig vegna þess að hún gat orð­ið ­fyrsti þjóð­kjörni kven­for­seti heims­ins. Kosn­inga­bar­áttan var ekki öll á ljúfu nót­unum og beindust spjótin einna helst að Vig­dísi. Það var t.d. gagn­rýnt að hún væri ein­hleyp og að hún hefði tekið þátt í mót­mælum gegn varn­ar­lið­inu á Kefla­vík­ur­flug­velli. 

Hægri­mönn­um, mörgum hverj­um, þótti hún helst til mikið til vinstri þó að hún hefði ekki tekið virkan þátt í stjórn­mála­starfi á ferli sínum heldur ein­göngu sinnt menn­ingu, listum og ­kennslu. Kosn­ing­arnar sjálfar urðu mjög spenn­andi og mjótt var á mun­unum milli­ Vig­dísar og Guð­laugs. Vig­dís var kjörin með ein­ungis þriðj­ungs­fylgi (tæp 34%) en Guð­laugur hlaut rúm 32%. Albert fékk ekki nema tæp­lega 20% og Pétur rúm 14%. ­Þrátt fyrir allt voru ekki nema tæp­lega 20% munur milli efsta og neðsta fram­bjóð­anda. Vig­dís hafði mest fylgi á lands­byggð­inni, þá sér­stak­lega Aust­ur­landi. Guð­laugur hafð­i aftur á móti mest fylgi allra á Reykja­nesi og Norð­ur­landi eystra. Vig­dís var end­ur­kjörin án mót­fram­boðs í tvígang, árið 1984 og 1992. En árið 1988 er ­merki­legt fyrir þær sakir að í fyrsta skipti kom fram mót­fram­boð gegn sitj­and­i ­for­seta. 

Sig­rún Þor­steins­dóttir hús­móðir úr Vest­manna­eyjum bauð sig fram til­ þess að „virkja for­seta­emb­ætt­ið”, þ.e. nýta valds­heim­ildir stjórn­ar­skrár­innar enn frem­ur. Það er skemmst frá því að segja að fram­boðið sjálft var alger­lega mis­heppn­að. Kosn­inga­þátt­taka var lítil og Sig­rún fékk ein­ungis um 5% fylg­i. ­Fólk var almennt hneykslað á „ósvífni” Sig­rúnar og kostn­að­inum sem fylgd­i þess­ari von­lausu bar­áttu hennar. Eng­u að síður voru þetta tíma­mót, hefð­ar­reglan hafði verið brot­in.

1996-2012 – Breytt­ir ­tímar Ólafs

Árið 1996 var ljóst að Vig­dís Finn­boga­dóttir myndi ekki gefa á­fram kost á sér og því voru haldnar kosn­ing­ar. Fimm fram­bjóð­endur stigu fram á völl­inn en einn af þeim, Guð­rún Pét­urs­dóttir dós­ent við Háskóla Íslands dró fram­boð sitt til baka skömmu fyrir kosn­ing­ar. Fyr­ir­ferða­mesta nafnið á kjör­seðl­in­um var Ólafur Ragnar Gríms­son. Hann hafði komið víða við í póli­tík á tæp­lega 30 ára ferli sínum í ýmsum flokkum og meðal ann­ars setið sem fjár­mála­ráð­herra ­fyrir Alþýðu­banda­lagið um skeið. Hann hafði því breitt póli­tískt fylgi. Hann var þó ekki sá eini sem kom úr heimi stjórn­mál­anna því að Guð­rún Agn­ars­dótt­ir hafði setið sem alþing­is­maður fyrir Kvenna­list­ann. 

Full­trúi hægri­manna var ­Pétur Kr. Haf­stein, hæsta­rétt­ar­dóm­ari og fyrrum sýslu­mað­ur, en hafði þó haft ­lítil bein afskipti af stjórn­mál­um. Þessir þrír fram­bjóð­endur háðu jafna og nokkuð spenn­andi bar­áttu sem lauk með því að Ólafur fékk rúm­lega 41% fylg­i, ­Pétur tæp 30% og Guð­rún rúm 26%. 

Boð­flennan í partí­inu var svo Ást­þór Magn­ús­son sem fékk undir þrjú pró­sent fylgi en fram­boð hans fékk þó þeim mun meiri athygli. Ást­þór, sem kom úr við­skipta­líf­inu, hafði komið á fót mann­úð­ar­sam­tök­unum Friði 2000 og hugð­ist nota for­seta­emb­ættið til að vekja athygli á þeim mál­stað. Ólafur var sjálf­krafa end­ur­kjör­inn árið 2000 eftir að Ást­þóri mistókst að tryggja sér nægi­legan ­fjölda með­mæl­enda. 

Eftir 8 ára setu virt­ist því fer­ill Ólafs ætla að fara í sama far og for­vera hans, þ.e. að halda for­seta­emb­ætt­inu utan stjórn­mál­anna. En árið 2004 kastaði hann sprengju með synjun fjöl­miðla­lag­anna svoköll­uðu. Það var al­ger­lega óheyrt að for­seti beitti stjórn­ar­skrár­legum heim­ildildum sínum á þennan hátt og þetta kom einmitt upp á kosn­inga­ári. Ólafur hafði skyndi­lega ­eign­ast mik­inn fjölda óvina innan rík­is­stjórn­ar­flokk­anna, Sjálf­stæð­is­flokks og Fram­sókn­ar­flokks. 

En þeir gátu þó ekki komið sér saman um fram­bjóð­anda gegn Ólafi. Þó steig hinn til­tölu­lega óþekkti Baldur Ágústs­son fram til­kynnti að hann ætl­aði að “end­ur­heimta virð­ingu for­seta­emb­ætt­is­ins” Ólafur var end­ur­kjör­inn með tveimur þriðju greiddra atkvæða en Baldur hlaut þó tæp­lega 10%. And­stæð­ingar Ólafs kusu frekar að láta óánægju sína í ljós með því að skila auðu, rúm­lega 20% tals­ins. Ást­þór var aftur með en nú náði hann ekki tvö pró­sent mark­inu. Ólafur var end­ur­kjör­inn án mót­fram­boðs árið 2008. 

Eftir að Ólafur hafði synjað fleiri lögum stað­fest­ingar í tíð vinstri stjórn­ar­innar á árunum eftir hrun var ljóst að for­seta­emb­ættið var orðið gjör­breytt og rammpóli­tískt. Nú hafði hann þó ­skipt um aðdá­enda­hóp og vinstri­menn þeir sem höfðu mest horn í síðu hans. Í for­seta­kosn­ing­unum árið 2012 kom því lang­harð­asta atlaga að sitj­andi for­seta frá upp­hafi. Í skoð­ana­könn­unum fyrir kosn­ing­arnar hafði Þóra Arn­órs­dótt­ir, ­fjöl­miðla­kona, tölu­vert for­skot á for­set­ann. En það fylgi dal­aði er nær dró og Ólafur vann end­ur­kjörið með tæpum 53% greiddra atkvæða en Þóra hlaut rúm­lega 33%. Kosn­inga­þát­taka var þó dræm eins og í mörgum öðrum kosn­ingum á síð­ast­liðnum árum. Fjórir aðrir fram­bjóð­endur stigu fram árið 2012 og af þeim ­náði Ari Trausti Guð­munds­son jarð­fræð­ingur lang­mestu fylgi eða tæp­lega 9%. Her­dís Þor­geirs­dóttir lög­fræð­ing­ur, Andrea J. Ólafs­dóttir áður for­mað­ur­ Hags­muna­sam­taka heim­il­anna og Hannes Bjarna­son land­fræð­ingur náðu sam­an­lagt um 5 pró­sent. Fram­boð Ást­þórs var dæmt ógilt vegna form­legra van­kanta.

2016?

For­seta­kosn­ing­ar á Íslandi eru sjald­gæfur hlut­ur. Ein­ungis sjö sinnum hefur þjóðin fengið að velja sér for­seta og ein­ungis í fimm skipti hefur kosn­ingin verið spenn­andi. Það ­sem hefur ein­kennt íslenska for­seta­emb­ættið eru hinar löngu set­ur. 

Sveinn ­Björns­son sat skemmst á for­seta­stóli en samt í u.þ.b. tvö kjör­tíma­bil. Krist­ján sat í þrjú kjör­tíma­bil, Ásgeir og Vig­dís í fjögur og Ólafur í fimm. Vegna þess hversu langt er á milli kosn­ing­anna, hversu ein­stak­lings­bundnar þær eru og að þær liggja ekki í hinum hefð­bundnu flokkslínum þá verða þær allar mjög ­sér­stak­ar. Hið klaufa­lega kjör Sveins Björns­son­ar, hin ill­víga og rætna kosn­ing Ás­geirs Ásgeirs­son­ar, hin virðu­lega kosn­ing Krist­jáns Eld­járns, hin heims­fræga ­kosn­ing Vig­dísar Finn­boga­dóttur og svo hinar bitru kosn­ingar Ólafs Ragn­ar­s Gríms­son­ar. Allt eru þetta merki­legir kaflar í sögu lýð­veld­is­ins Íslands og ­sýna það að emb­ættið er ennþá í þró­un. Það er þó ljóst að reglur og valds­við ­for­set­ans eru ekk­ert sér­stak­lega vel hönnuð eða að minnsta kosti ekki fyrir 21. öld­ina. 

Virð­ing almenn­ings fyrir stofn­unum og emb­ættum er minni en hún var ­fyrir 70 árum síðan og fólk er farið að líta á for­seta­emb­ættið sem verk­færi frekar en virð­ing­ar­stöðu. Fjöl­margir hafa lýst yfir áhuga á fram­boði til­ ­for­seta 2016 og sumir þegar til­kynnt fram­boð. Hvernig þeir hyggj­ast nota vald­ið ­sem þeim yrði falið verður því aðal­spurn­ing kosn­inga­bar­átt­unnar og við verð­u­m að treysta fram­bjóð­endum til að standa við þau lof­orð. Átt­und­u ­for­seta­kosn­ing­arnar verða von­andi skemmti­legar og spenn­andi. Við getum búist við met­fjölda fram­bjóð­enda þetta árið.