Í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir árin 2018-2022, sem birt var í dag, kemur fram að gert sé ráð fyrir að hámarksgreiðslur til foreldra í fæðingarorlofi verði hækkaðar í byrjun árs 2018. Miðað er við að hækka greiðslurnar í þremur áföngum á tímabilinu þannig að í lok þess hækkunarferils verði þær 600 þúsund krónur á mánuði að hámarki. Samhliða á að gera breytingar á tekjuviðmiðum með það að markmiði að færa greiðslurnar nær því sem þær voru árið 2009.
Þorsteinn Víglundsson, félags- og jafnréttismálaráðherra, ætlaði að leggja fram frumvarp um hækkun á fæðingarorlofsgreiðslum á þessu þingi. Á síðustu dögum var þó ákveðið að fresta framlagningu þess. Þorsteinn hefur ítrekað sagt að það sé forgangsmál að hækka greiðslurnar, en ekki að lengja orlofið. Þær upplýsingar sem settar eru fram í fjármálaáætluninni eru í takt við það.
Í stjórnarsáttmála nýrrar ríkisstjórnar kemur þó fram að vinna þurfi markvisst að því að tryggja börnum leikskóla- eða dagvist þegar fæðingarorlofi sleppir, með sameiginlegu átaki ríkis og sveitarfélaga. Ekki kemur fram með hvaða hætti þetta á að gera, né hvort stjórnvöld vilji þá að slík vistun yrði í boði frá níu mánaða aldri. Ekkert um þetta er sýnilegt í fjármálaáætluninni.
Tilkynnt var um það í gær að stýrihópur á vegum Reykjavíkurborgar, sem ber nafnið „Brúum bilið“, hafi lagt fram tillögu sem hefur verið samþykkt um að fjölga leikskólaplássum í borginni um 300 í haust. Þar af verða 200 pláss hjá einkareknum skólum. Með þessu er vonast til þess að hægt sé að bjóða öllum 18 mánaða börnum og eldri leikskólapláss. Eftir stendur að fæðingarorlof er einungs níu mánuðir samanlagt fyrir báða foreldra og því níu mánaða bil sem verður að brúa með annars konar dagvistun, á borð við dagforeldra.
Ákveðið að hækka með reglugerð
Fæðingum hefur fækkað verulega á Íslandi undanfarin ár. Til þess að viðhalda mannfjölda til langs tíma þarf hver kona að fæða 2,1 barn, en hlutfallið hér á landi er farið niður fyrir 1,8 börn á hverja konu. Samkvæmt bráðabirgðatölum frá heilbrigðisstofnunum fæddust 3.877 börn í fyrra hér á landi, en árið 2015 voru þau 4.098 og 4.292 árið 2014.
Eygló Harðardóttir, þáverandi félagsmálaráðherra, ákvað með reglugerð í október í fyrra að hámarksgreiðslur í fæðingarorlofi yrðu hækkaðar í 500 þúsund krónur. Þetta var gert eftir að ljóst var að hún myndi ekki ná í gegn frumvarpi til breytinga á lögum um fæðingarorlof, sem byggði á tillögum starfshópsins sem hún skipaði árið 2014 til að móta framtíðarstefnu stjórnvalda í þessum málum. Samkvæmt því frumvarpi átti að hækka hámarksgreiðslur í 600 þúsund krónur, auk þess sem lengja átti fæðingarorlofið í áföngum í eitt ár. Ákvörðun Eyglóar var umdeild, ekki síst meðal nýbakaðra foreldra sem eignuðust börn rétt áður en breytingarnar tóku gildi þann 15. október.
Starfshópurinn sem Eygló skipaði lagði ennfremur til að fyrstu 300 þúsund krónurnar af tekjum þeirra sem fara í fæðingarorlof yrðu óskertar. Þannig myndu lægst launuðu foreldrarnir halda 100 prósent af tekjum sínum, en ekki fá 80 prósent eins og nú er.
Kerfið stórlaskað eftir hrunið
Í byrjun árs 2008 voru hámarksgreiðslur úr Fæðingarorlofssjóði 535.700 krónur. Ef þær greiðslur hefðu fylgt vísitölu neysluverðs – sem mælir verðbólgu – þá væru hámarksgreiðslur úr sjóðnum í janúar 2017 828.160 krónur. Svo er hins vegar ekki.
Strax í byrjun árs 2009 voru hámarksgreiðslurnar skertar í 400 þúsund krónur og svo lækkaðar niður í 350 þúsund krónur sumarið 2009, eftir að ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur tók við völdum. Í byrjun árs 2010 voru hámarksgreiðslurnar enn lækkaðar og nú niður í 300 þúsund krónur. Þær voru hækkaðar upp í 350 þúsund krónur á lokametrum vinstristjórnarinnar og svo upp í 370 þúsund krónur í byrjun árs 2014, eftir að ný ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks tók við völdum. Undir lok kjörtímabilsins voru greiðslurnar hækkaðar í 500 þúsund, en greiðslurnar hafa ekki fylgt hækkunum á vísitölu neysluverðs.
Þessar skerðingar eru taldar ein meginástæða þess að fæðingarorlofstaka feðra hefur minnkað verulega á árunum eftir hrun. Þegar þakið var hæst árið 2008 voru umsóknir feðra um fæðingarorlof 90 prósent af umsóknum mæðra. Árið 2014 var þetta hlutfall komið niður í 80 prósent. Færri feður taka fæðingarorlof og þeir sem taka fæðingarorlof gera það í mun færri daga en þegar mest var. Árið 2008 var meðaldagafjöldinn í fæðingarorlofi feðra 103 dagar, en árið 2015 var meðaldagafjöldinn kominn niður í 74 daga.
Kostnaðurinn aukist gríðarlega
Kjarninn greindi einnig frá því í september í fyrra að á sama tíma og hámarksgreiðslur úr Fæðingarorlofssjóði höfðu dregist saman um rúmlega 30 prósent hækkuðu bæði laun og útgjöld heimila um tugi prósenta. Kostnaður vegna heilbrigðisþjónustu og lyfja hafði hækkað um 47,7 prósent, föt og skór hækkuðu um 56,6 prósent og matar- og drykkjarvörur um 68,7 prósent. Þá hafði húsnæðisverð hækkað um 20,4 prósent og húsaleiga um heil 84,5 prósent. Þetta kom fram í tölum sem BSRB og ASÍ tóku saman annars vegar um þróun hámarksgreiðslna úr Fæðingarorlofssjóði frá árinu 2008 og hins vegar um hlutfallslega hækkun launa og útgjalda heimilisins frá árinu 2008.
Niðurstaðan var skýr. Greiðslur úr Fæðingarorlofssjóði hafa lækkað mikið en allir kostnaðarliðir hækkuðu verulega. Afleiðingin er sú að færri feður taka fæðingarorlof, fæðingartíðnin hefur dregist skarpt saman og sá hópur sem á erfiðara með að láta enda ná saman eftir barnsburð hefur vaxið mjög.
