Frjósemi kvenna á Íslandi er minni en nokkru sinni fyrr, og færri börn fæddust hér á landi í fyrra en árið á undan. 4.034 börn fæddust hér á landi í fyrra, en þau voru 4.129 árið á undan. Eftir hrun fór fjöldi fæðinga yfir fimm þúsund börn árið 2009.
Þetta kemur fram í nýjum tölum frá Hagstofunni. Helsti mælikvarði á frjósemi er fjöldi lifandi fæddra barna á ævi hverrar konur. Yfirleitt er miðað við það að frjósemi þurfi að vera 2,1 barn á hverja konu til þess að viðhalda mannfjöldanum til lengri tíma litið, en þetta hlutfall á Íslandi er komið niður í 1,75 barn á hverja konu. Frjósemin hefur aldrei mælst lægri frá því að mælingar hófust árið 1853. Árið 2015 mældist frjósemin 1,81 barn á hverja konu, sem er næstlægsta frjósemi sem mælst hefur hér á landi.
Frjósemi hér á landi hefur verið með því mesta sem þekkist í Evrópu á síðustu árum. Frjósemin í Evrópusambandsríkjunum 28 var til dæmis 1,58 að meðaltali árið 2015.
Meðalaldur mæðra hefur farið jafnt og þétt hækkandi undanfarna áratugi og konur eignast nú sitt fyrsta barn síðar á ævinni en áður. Fram yfir 1980 var meðalaldur frumbyrja undir 22 árum, en hefur hækkað og var orðinn 27,7 ár í fyrra. Algengasti barneignaaldurinn er 25 til 29 ára og á því aldursbili fæddust 109 börn á hverjar þúsund konur í fyrra. Fæðingartíðni mæðra undir tvítugu var 6,5 börn á hverjar þúsund konur sem er mjög lágt miðað við þegar hún fór hæst.
Fæðingarorlofstölur sýna fækkun fæðinga
Nýjar tölur frá Fæðingarorlofssjóði, sem Kjarninn greindi frá í gær, sýna sömu þróun. Í fyrra tóku 3.867 mæður fæðingarorlof, miðað við rétt tæplega 4.000 árið á undan. Ekki eiga allar mæður rétt á fæðingarorlofi, en sumar eiga rétt á fæðingarstyrk.
Litlar breytingar hafa orðið á fæðingarorlofstöku mæðra undanfarin ár, en þær taka að meðaltali 182 daga í fæðingarorlof með börnum sínum. 96 prósent mæðra taka meira fæðingarorlof en þá þrjá mánuði sem þær einar eiga rétt á að taka, og aðeins eitt prósent þeirra tekur minna. Mæður axla því ennþá meginábyrgð á umönnun barna þar til dagvistunarúrræði taka við, og hluti af vandanum er sá að engin trygging er fyrir slíkum úrræðum þegar fæðingarorlofi lýkur hér á landi, eins og BSRB benti á í umfjöllun sinni um tölur Fæðingarorlofssjóðs.
Feðrum fækkar og þeir taka minna orlof
Þeim feðrum sem taka fæðingarorlof hefur hins vegar farið ört fækkandi undanfarin ár, eftir að hámarksgreiðslur frá Fæðingarorlofssjóði voru skertar verulega. Flestir sem að fæðingarorlofsmálum koma eru sammála um það að ákvörðun stjórnvalda um að skerða hámarksgreiðslur úr Fæðingarorlofssjóði verulega eftir hrun hafi haft mikil áhrif, sérstaklega á töku feðra á fæðingarorlofi. Meðal annars hefur Kristín Ástgeirsdóttir, framkvæmdastýra Jafnréttisstofu, sagt að þetta einstaka kerfi, sem búið var að byggja upp á Íslandi hvað varðar fæðingarorlof karla, sé að molna niður fyrir framan okkur. Þetta hafi áhrif á ákvörðun fólks um að eignast börn.
Frá því að farið var að skerða hámarksgreiðslur úr sjóðnum eftir hrun hefur hlutfall þeirra karla sem taka fæðingarorlof farið úr 90 prósentum, árið 2008, í 74% í fyrra. Hlutfallið í fæðingarorlofi feðra hefur ekki verið lægra á þessu tímabili en í fyrra, og það hefur lækkað hratt á milli ára. Árið 2015 nýttu 80 prósent feðra fæðingarorlof sem þeir áttu rétt á að einhverju leyti.
Að sama skapi taka feður sífellt færri daga í fæðingarorlofi, en í fyrra tóku feður að meðaltali 75 daga í fæðingarorlof, en árið 2015 var meðaltalið 84 dagar, og fyrir hrun var það 101 dagur að meðaltali. Eingöngu ellefu prósent feðra taka meira en þá þrjá mánuði sem þeir eiga rétt á samkvæmt lögum, en þetta hlutfall var komið í 23 prósent árið 2008. Nú er einnig svo komið að helmingur feðra sem taka fæðingarorlof taka minna en þeir eiga rétt á, en hlutfallið hefur aldrei verið hærra. Árið 2008 tóku aðeins 22% feðra styttra orlof en þrjá mánuði.
Búið að hækka á ný
Talið er fullvíst að skerðingar á hámarksgreiðslum úr Fæðingarorlofssjóði eftir hrun hafi haft mikil áhrif á fæðingarorlofstöku feðra og fæðingartíðni. Í október síðastliðnum tók Eygló Harðardóttir, þáverandi félags- og húsnæðismálaráðherra, þá ákvörðun að hækka hámarksgreiðslurnar úr Fæðingarorlofssjóði í 500 þúsund krónur, en fram að því hafði hámarkið um langt skeið verið 370 þúsund krónur, en eftir hrun fór þessi upphæð lægst niður í 300 þúsund krónur.
BSRB hefur bent á að fæðingarorlof má taka allt að 24 mánuða aldri barns og því muni fyrstu foreldrar sem njóta nýrra hámarksgreiðslna ekki koma inn í mælingarnar fyrr en í fyrsta lagi 15. október 2018. Því munu áhrifin ekki koma fram strax.
Starfshópur um framtíðarstefnu í fæðingarorlofsmálum skilaði tillögum til Eyglóar í mars í fyrra. Þar var lagt til að hámarksgreiðslur yrðu hækkaðar upp í 600 þúsund krónur, að fyrstu 300 þúsund krónur tekna verði óskertar en 80 prósent af tekjum umfram það. Þá lagði hópurinn til að hámarksgreiðslurnar myndu breytast í samræmi við launavísitölu hvers árs og að breytingarnar myndu taka gildi um síðustu áramót. Auk þess var lagt til að fæðingarorlof yrði 12 mánuðir í stað níu frá og með byrjun árs 2019 og að leikskóladvöl yrði tryggð í framhaldi af fæðingarorlofi.
Eygló ætlaði að leggja fram frumvarp sem byggðist á þessum tillögum en af því varð ekki.
Núverandi ráðherra þessara mála, Þorsteinn Víglundsson, ætlar að leggja fram frumvarp í haust þar sem hámarksgreiðslurnar verða hækkaðar í 600 þúsund krónum í þremur skrefum. Hann hefur hins vegar ekki áform um að lengja fæðingarorlofið í 12 mánuði, heldur sagt að forgangsatriðið sé að hækka greiðslur. Stjórnarandstöðuþingmenn hafa aftur á móti lagt fram frumvarp um lengingu orlofsins í 12 mánuði, og það frumvarp er til meðferðar í velferðarnefnd Alþingis.
Í stjórnarsáttmála nýrrar ríkisstjórnar kemur þó fram að vinna þurfi markvisst að því að tryggja börnum leikskóla- eða dagvist þegar fæðingarorlofi sleppir, með sameiginlegu átaki ríkis og sveitarfélaga. Ekki kemur fram með hvaða hætti þetta á að gera, né hvort stjórnvöld vilji þá að slík vistun yrði í boði frá níu mánaða aldri. Ekkert um þetta er sýnilegt í fjármálaáætluninni.
