Und­arn­farna daga hefur rekstur rík­is­ins á Áfeng­is- og tóbaks­verslun rík­is­ins (ÁTVR) verið í sviðs­ljós­inu, eftir að grein­ing­ar­fyr­ir­tæk­ið Clever­Data birt­i ­skýrslu fyrir Vin­bu­din.com um rekst­ur­inn. Til­gangur skýrsl­unar var að gefa skýr­ari mynd af rekstri ÁTVR út frá kostn­að­ar­grein­ingu og yfir­liti opin­berra upp­lýs­inga. Nið­ur­stöð­urnar sýndu að ekki var eig­in­legur hagn­aður af starf­semi ÁTVR.

ÁTVR hefur hafnað þess­ari nið­ur­stöðu og segir að hún eigi sér ekki stoð í raun­veru­leik­an­um.

Kjarn­inn fjall­aði ítar­lega um þessa stöðu sum­arið 2014 og byggði röð frétta­skýr­inga á opin­berum gögnum um fjár­mál ÁTVR. Í ljósi þeirrar umræðu sem sprottið hefur upp und­an­farna daga verða þær skýr­ingar end­ur­birtar með upp­færsl­um.

Löng saga

Ís­lenska ríkið hefur rekið einka­sölu áfengis hér­lendis frá árinu 1922. Ef núver­andi fyr­ir­komu­lagi verður haldið áfram mun það því eiga 100 ára afmæli eftir átta ár. Svo gæti hins vegar farið að fyr­ir­komu­lag­inu verði breytt. Vil­hjálmur Árna­son, þing­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins, lagði síð­ast­liðið haust fram frum­varp um að leyfa sölu áfengis í versl­un­um.

Verði  frum­varpið að lögum mun það  breyta starf­semi ÁTVR gríð­ar­lega. Árið 2013 voru tekjur fyr­ir­tæk­is­ins vegna áfeng­is­sölu 22,8 millj­arðar króna.

Umræðan um þessi mál hefur að mestu snú­ist um það að með sölu léttra áfengra drykkja í versl­anir muni aðgengi aukast með nei­kvæðum áhrifum á drykkju, sér­stak­lega ung­menna, hagn­aður muni fær­ast frá rík­is­sjóði til einka­fyr­ir­tækja og að vöru­úr­val muni minnka.

En minna virð­ist hafa farið fyrir umræðu um hvort það sé eðli­legt að ríki reki risa­vaxið smá­sölu­veldi sem er með ein­okun á einni lög­regri vöru.

Risa­fyr­ir­tæki á íslenskum smá­sölu­mark­aði

ÁTVR er nefni­lega ekk­ert smá­fyr­ir­tæki. Það rekur 48 versl­anir út um allt land. Árið 1986, þremur árum áður en bjór­inn var leyfður aftur með lög­um, voru þær 13 tals­ins. Fjöldi þeirra hefur því nær þre­fald­ast síðan þá. Til sam­an­burðar eru þjón­ustu­stöðvar og elds­neyt­is­af­greiðslur N1, sem er með stærsta net slíkra á meðal íslenskra elds­neyt­is­sala, 95 tals­ins. Sem­sagt ein vín­búð á hverjar tvær elds­neyt­is­af­greiðslur N1. Bón­us, stærsti mat­vöru­selj­andi lands­ins, rekur 29 versl­anir um land allt. Það eru 19 færri en vín­búðir ÁTVR.

Vín­búð­unum hefur ekki bara fjölg­að. Þær hafa aukið þjón­ustu sína veru­lega, meðal ann­ars með því að vera opnar miklu oftar og lengur en áður var. Margar þeirra eru nú opnar til 20:00 á virkum dögum og til klukkan 18:00 á laug­ar­dög­um. Aðgengi hefur því auk­ist gríð­ar­lega á und­an­förnum árum og ára­tug­um.

ÁTVR er smá­sölurisi. Alls eru versl­anir fyr­ir­tæk­is­ins 48 tals­ins á land­inu öllu.

Þetta hefur gerst þrátt fyrir að sér­stak­lega sé tekið fram í lögum um verslun með áfengi og tóbak frá árinu 2011 að eitt þriggja mark­miða lag­anna sé að „tak­marka og stýra aðgengi að áfengi og tóbaki og draga þannig úr skað­legum áhrifum áfeng­is- og tóbaksneyslu“.

Þessi auknu umsvif hafa skilað því að ÁTVR er smá­sölurisi á íslenska mark­aðnum í öllum sam­an­burði. Rekstar­tekjur stofn­un­ar­innar voru 27,4 millj­arðar króna á árinu 2013. Til að setja þetta í sam­hengi þá voru tekjur trygg­inga­fé­lag­anna Sjóvá og Trygg­inga­mið­stöðv­ar­innar sam­an­lagt um 28 millj­arðar króna á árinu 2013, eða lítið eitt meiri en tekjur ÁTVR.

Tekjur ÁTVR hafa vaxið mjög sam­hliða auk­inni áfeng­is­neyslu þjóð­ar­innar (seldum áfeng­is­lítrum hjá ÁTVR hefur fjölgað úr 12,4 millj­ónum árið 1999 í 18,7 millj­ónir árið 2013). Rekstr­ar­tekjur ÁTVR voru í heild 11,8 millj­arðar króna árið 1999 og þar af komu um sjö millj­arðar króna af áfeng­is­sölu. Árið 2013 skil­aði áfeng­is­salan 18,2 millj­örðum króna. Hinir rúmu níu millj­arð­arnir sem skil­uðu sér í kass­ann voru vegna sölu tóbaks.

Pen­ing­arnir fara hvort sem er í rík­is­sjóð

En hvað verður um allar þessar tekj­ur? Þorri þeirra rennur í rík­is­sjóð í formi áfeng­is­gjalds, magn­gjalds tóbaks og virð­is­auka­skatts, enda álögur á áfengi á Íslandi þær hæstu í Evr­ópu að Nor­egi und­an­skildu.

Af þeim 21,5 millj­örðum króna sem runnu í rík­is­sjóð af brúttó­sölu ÁTVR á árinu 2013 var allt nema einn millj­arður króna vegna þess­arra gjalda og myndi því skila sér í rík­is­sjóð óháð því hver sölu­að­ili áfengis og tóbaks væri. Til við­bótar greiðir ÁTVR rík­is­sjóði arð upp á rúman millj­arð króna vegna frammi­stöðu rekstr­arsins á árinu.

Þrátt fyrir þessu miklu umsvif stofn­un­ar­inn­ar, og ÁTVR er skil­greind sem stofnun í lög­um, þá er engin stjórn yfir fyr­ir­tæk­inu. Slík hefur ekki verið til staðar í nokkur ár heldur heyrir stofn­unin beint undir fjár­mála­ráð­herra. Yfir­stjórn fyr­ir­tæk­is­ins, sem sam­anstendur af Ívari J. Arn­dal for­stjóra og fram­kvæmda­stjórum, tekur þess í stað ákvarð­anir tengdar rekstri ÁTVR. Fyr­ir­tækið sker sig þannig frá öðrum stórum fyr­ir­tækjum í opin­berri eigu, eins og til dæmis orku­fyr­ir­tækj­um, þar sem eig­and­inn kemur ekki að beinni stjórn þess. Það er nokk­urs­konar ríki í rík­inu.

Neyt­endur ánægðir með ÁTVR

Þótt mis­mun­andi mein­ingar séu um það á meðal þjóð­ar­innar að afnema ein­okun ÁTVR á áfeng­is­sölu þá er ljóst að það ríkir mikil ánægja með starf­semi fyr­ir­tæk­is­ins og þá þjón­ustu sem það býður upp á. ÁTVR hlaut til dæmis hæstu ein­kunn allra þeirra 21 fyr­ir­tækis sem tóku þátt í Ánægju­vog­inni, mæl­ingu á ánægju við­skipta­vina þeirra. Eitt af því sem skiptir þar miklu máli er breytt vöru­úr­val.

ÁTVR hefur enda verið að auka vöru­fram­boð sitt jafnt og þétt. Í lok árs 2013 voru 2.037 vöru­teg­undir fáan­legar hjá ÁTVR, annað hvort í versl­unum fyr­ir­tæk­is­ins eða hægt að panta þær sér­stak­lega. Þetta er gríð­ar­leg aukn­ing frá því sem áður var. Þegar fyrsta sjálfs­af­greiðslu­verslun ÁTVR var opnuð í Kringl­unni árið 1986, áður hafði áfengi ein­ungis verið afgreitt „yfir borð­ið“, bauð fyr­ir­tækið upp á 550 teg­und­ir. Þetta var áður en bjór­inn var leyfður en breytir því ekki að fjór­földun í vöru­fram­boði á þeim tíma sem lið­inn er síðan þá er tölu­verð­ur.

Heimsenda­spár um lyft­ingu bjór­banns rætt­ust ekki

Fram til árs­ins 1989 var bannað að kaupa bjór á Íslandi. Þegar frum­varp um að afnema það bann var lagt fram á Alþingi komu fram mörg sömu rök og sett eru fram í umræð­unum í dag, þegar rætt er um að færa verslun með bjór og létt­vín inn í mat­vöru­versl­an­ir. Í BA-­rit­gerð Guð­jóns Ólafs­sonar í félags- og fjöl­miðla­fræði frá árinu 2012, sem ber nafnið „Bar­áttan um bjór­inn“, er fjallað ítar­lega um afnám bjór­banns­ins og afleið­ingar þess.

Stein­grímur J. Sig­fús­son var ekk­ert sér­stak­lega hlynntur aflétt­ingu bjór­banns­ins.

Þar er meðal ann­ars vitnað í ræður þing­manna þess tíma. Einn þeirra sem var mjög á móti aflétt­ingu bjór­banns­ins var Stein­grímur J. Sig­fús­son, þá þing­maður Alþýðu­banda­lags­ins en situr í dag sem þing­maður Vinstri grænna.  Hann flutti ræðu í neðri deild þings­ins árið 1988. Í henni sagði: „Ég ótt­ast að áfengt öl, sér­stak­lega létt­ara ölið, getið orðið fyrsta sporið inn á braut vímu­efn­anna, t.d. fyrir ung­ling­ana, geti leitt til þess að aldur áfeng­is­neysl­unnar fær­ist niður og þetta verði svo lágur þrösk­uldur að stíga yfir að mati gæslu­manna, for­eldr­anna og ann­arra slíkra aðila, að á því verði ekki tekið jafn­al­var­lega og ef um aðrar teg­undir vímu­gjafa, sterkara áfengi, væri að ræða“.

Geir Gunn­ars­son, sam­flokks­maður Stein­gríms, sagði í sömu umræðum að hann teldi „einnig að þau gögn, sem fyrir liggja, bendi jafn­framt til þess að sú við­bót­ar­neysla gæti komið fram í auk­inni hvers­dags­drykkju, jafn­vel vinnu­staða­drykkju í ein­hverjum mæli“.

Bjór í stað­inn fyrir kaffi

Að­al­heiður Bjarn­freða­dótt­ir, þáver­andi þing­kona Borg­ara­flokks­ins, ótt­að­ist um að bjór kæmi í stað kaffi­drykkju. Í ræðu hennar sagði: „Ég er viss um að bjór­inn verður ákaf­lega mik­ill pen­inga­þjófur því að þegar hann verður leyfður eða ef hann verður leyfður verður keppst við að hafa hann í ísskápn­um. Þá verður boð­inn bjór í stað­inn fyrir kaffi. Við erum orðin allt of fínt fólk til að vera að bjóða þennan gamla þjóð­ar­drykk okk­ar. Það verður boð­inn bjór í stað­inn fyrir kaffi. Og hann verður miklu, miklu meiri freist­ing fyrir ung­ling­ana, mér liggur við að segja börn­in, en sterka vínið þó að það geti verið nógu slæmt á heim­il­u­m“.

Guð­rún Helga­dótt­ir, þing­maður Alþýðu­banda­lags­ins, var mikil tals­kona þess að bjór­inn yrði leyfð­ur. Í ræðu hennar sagði meðal ann­ars: „„Heild­ar­neysla áfengis segir nákvæm­lega ekki neitt um drykkjusiði þjóð­ar­inn­ar. Þeir verða ekki í lagi fyrr en þjóð­inni hefur lærst að fara með áfenga drykki eins og siðað fólk. Von okkar sem teljum æski­legra að fólk neyti léttra áfengra drykkja en sterkra er sú að einn góðan veð­ur­dag renni upp sú stund að það verði heldur litið niður á fólk sem sést á almanna­færi áber­andi drukk­ið. Það eru nefni­lega engir mannasið­ir.“

Síðar í umræð­unni sagði Guð­rún: „Sú er óbif­an­lega skoðun mín að gott og heil­brigt þjóð­fé­lag eigi að byggj­ast á því að sér­hver heil­brigður ein­stak­lingur beri ábyrgð á eigin lífi, að hann verði að axla þá ábyrgð að velja og hafna. Þann bikar hvorki vil ég né tel rétt að taka frá öðru fólki“.

Dró veru­lega úr ölv­un­arakstri

Segja má að efa­semd­ar­fólkið sem vildi ekki sjá bjór­inn leyfðan hafi að ein­hverju leyti haft rétt fyrir sér, en að mörgu leyti mjög rangt. Neysla áfengis hefur vissu­lega auk­ist töl­ur­vert eftir að bjór­inn var leyfður en neysla á sterku áfengi hefur að sama skapi dreg­ist sam­an. Fólk virð­ist því drekka meira en minna ein­vörð­ungu til þess að verða mjög ölv­að.

Í rit­gerð Guð­jóns er vitnað í rann­sókn rann­sókn Þór­odds Bjarna­sonar frá árinu 2007 um neyslu 15 og 16 ára ung­menna sem sýndi að mark­tækt hefði dregið úr ung­linga­drykkju á milli áranna 1995 og 2007. Íslenskir ung­lingar drekka auk þess sjaldnar áfengi en jafn­aldrar þeirra í Evr­ópu.

Guð­jón fjallar einnig um áhrif aflétt­ingu bjór­banns­ins á ölv­un­arakstur í rit­gerð sinni. Nið­ur­staða þeirrar skoð­unar er sú að ölv­un­arakstur hafi farið minnk­andi eftir aflétt­ingu þess og  fari í raun minnk­andi með hverju árinu sem líð­ur. Á tíma­bil­inu 1970 til 1980 voru að með­al­tai 1.411 ein­stak­lingar á hverja 100 þús­und íbúa teknir ölv­aðir undir stýri. Á þeim ára­tug hélst ölv­un­arakstur í hendur við aukna áfeng­is­neyslu.

Á árunum 2000-2010 voru þeir mun færri, eða 638 að með­al­tali á ári. Og þeim fór fækk­andi eftir því sem á leið. Árið 2010 voru þeir ein­ungis 407. Á þessu tíma­bili hefur áfeng­is­neysla því auk­ist en dregið hefur úr ölv­un­arakstri.

Frétta­skýr­ingin er upp­færð útgáfa af annarri slíkri sem birt­ist í app-­út­gáfu Kjarn­ans í ágúst 2014.