Til marks um að bar­dag­inn um bólu­efnin sé haf­inn fyrir alvöru er sú ákvörðun ítal­skra stjórn­valda að stöðva fyr­ir­hug­aða send­ingu 250 þús­und skammta af bólu­efni til Ástr­al­íu. Evr­ópu­sam­bandið gerir ekki athuga­semdir við ákvörð­un­ina. Enda var hún byggð á fyr­ir­komu­lagi sem fram­kvæmda­stjórn þess kynnti til sög­unnar í jan­ú­ar: Að sækja þyrfti um sér­stakt leyfi til stjórn­valda í við­kom­andi ríki innan sam­bands­ins áður en bólu­efni væri flutt út.  

Sú ákvörðun sam­bands­ins snéri fyrst og fremst að lyfja­fyr­ir­tæk­inu Astr­aZeneca. Skærur brut­ust út á milli fram­kvæmda­stjórn­ar­innar og fyr­ir­tæk­is­ins eftir að það til­kynnti að minna yrði til skipt­anna af bólu­efn­inu innan ESB en áætl­anir höfðu upp­runa­lega gert ráð fyr­ir. Stjórnin sagði það samn­ings­brot. Sér­stak­lega í ljósi þess að Bretar og fleiri ríki fengju alla sína skammta þrátt fyrir fram­leiðslu­erf­ið­leika. Fyr­ir­tækið benti hins vegar á að ESB hefði dregið lapp­irnar í samn­inga­gerð­inn­i. 

Og það er einmitt bólu­efni frá því fyr­ir­tæki sem ítölsk stjórn­völd sitja nú á og neita að heim­ila að sent verði til Ástr­alíu eins og til stóð. Bólu­efni sem fram­leitt er í verk­smiðjum Astr­aZeneca á Ítal­íu. Fram­kvæmda­stjórn ESB getur ógilt þá ákvörðun en ekki er útlit fyrir að það verði gert. Enda gerðu Ítal­ir, að því er heim­ildir Polit­ico og fleiri fjöl­miðla herma, stjórn­inni fyr­ir­ætl­anir sínar ljósar fyrr í vik­unni og eftir skoðun tók hún undir með þeim: Hætta væri á að svo stór send­ing til Ástr­alíu myndi brjóta í bága við bólu­efna­samn­inga sem ESB hefur gert.

Þetta er ekki í sam­ræmi við þau svör sem João Aguiar Machado, sendi­herra ESB hjá Alþjóða heil­brigð­is­mála­stofn­un­inni, gaf fyrr í vik­unni. „Frá því að fyr­ir­komu­lagið tók gildi þann 1. febr­úar höfum við fengið 150 beiðnir um útflutn­ing [á bólu­efn­i]. Við höfum heim­ilað þær all­ar. Ég end­ur­tek, all­ar.“

Ekki við­kvæmt ríki

Það var við­skipta­blaðið Fin­ancial Times sem fyrst greindi frá ákvörðun Ítala. Í frétt blaðs­ins í gær­kvöldi kom fram að ástæður hennar væru m.a. þær að Ástr­alía teld­ist ekki „við­kvæmt“ ríki hvað far­ald­ur­inn varð­ar. Þar sé hann undir nokkuð góðri stjórn í augna­blik­inu. Í öðru lagi þótti send­ingin of stór, 250 þús­und skammt­ar, sem krefj­ist sér­stakrar athug­un­ar. 

Við­brögð Ástr­ala hafa hingað til verið kurt­eis­is­leg. Sjálfir eru þeir að hefja, ef allt gengur að óskum, nokkuð umfangs­mikla fram­leiðslu bólefna á næst­unni. Þeir hafa þó vin­sam­lega beðið fram­kvæmda­stjórn ESB að end­ur­skoða ákvörð­un­ina. Ef loka­svarið verður hið sama gæti annað hljóð komið í strokk­inn.

Evr­ópu­sam­bandið hafði veðjað nokkuð stórt á bólu­efni Astr­aZeneca sem þróað var af vís­inda­mönnum við Oxford háskóla. Þeir voru þeir fyrstu til að ljúka við fyrstu fasa rann­sókn sína, sem lof­uðu góðu, þó að bæði Pfizer og Moderna hafi svo tekið fram úr í þró­un­ar­ferl­inu og fengið mark­aðs­leyfi á und­an. 

Hindr­anir í fram­leiðslu bólu­efnis Astr­aZeneca urðu hins vegar til þess að í stað þess að afhenda 100 milljón skammta til ESB á fyrsta árs­fjórð­ungi verða þeir nær 40 millj­ón­um. 

Í ljósi alls þessa kemur það ekki öllum á óvart að það hafi verið útflutn­ingur af bólu­efni Astr­aZeneca sem hafi verið stöðv­aður en ekki ein­hverra ann­arra fram­leið­enda.

En ef aðrir beita sömu brögð­um?

Útflutn­ings­höml­urnar sem ESB setti á njóta stuðn­ings leið­toga ríkja sam­bands­ins. Þeir hafa þó sumir hverjir vakið athygli fram­kvæmda­stjórn­ar­innar á því að fleiri, t.d. Banda­rík­in, gætu ef út í það er far­ið, beitt svip­uðum með­ulum til að hindra útflutn­ing bólu­efna.

Um þetta er m.a. fjallað í bréfi sem Mette Frederiksen, for­sæt­is­ráð­herra Dan­merk­ur, sendi Ursulu von der Leyen, for­seta fram­kvæmda­stjórnar ESB, í febr­ú­ar. Áhyggj­urnar snúa að nýju bólu­efni fyr­ir­tæk­is­ins John­son & John­son en þess er vænst að Evr­ópska lyfja­stofn­unin veiti því mark­aðs­leyfi á fundi sínum 11. mars. Það gæti þá komið á markað í apr­íl. 

Bólu­efni John­son & John­son verður m.a. fram­leitt í verk­smiðju í Belgíu en í ljós hefur komið að fyr­ir­tækið ætlar sér að klára fram­leiðslu­ferlið, setja efnið í lyfjaglös­in, handan hafs­ins – í Banda­ríkj­un­um. Frederik­sen er meðal þeirra sem telja þetta fyr­ir­komu­lag bjóða hætt­unni heim. Að stjórn­völd í Banda­ríkj­unum geti þá heft dreif­ingu þess til Evr­ópu. Og gera þurfi eitt­hvað í mál­inu til að tryggja hags­muni Evr­ópu­landa.

Af þessu þarf ekki að hafa áhyggj­ur, hafa Banda­ríkja­menn síðar sag­t. 

Harð­lega hefur verið gagn­rýnt hversu langan tíma tók ESB að klára samn­inga við lyfja­fyr­ir­tæk­in. Það gerð­ist í ágúst hvað Astr­aZeneca varðar en mörgum vikum fyrr hafði fyr­ir­tækið gengið til samn­inga við Bret­land og fleiri ríki. Sama var uppi á ten­ingnum varð­andi samn­inga við Moderna og Pfiz­er. Ekki var gengið frá þeim fyrr en í  nóv­em­ber. 

Þetta á sér ýmsar skýr­ingar sem sumir hafa þó hrist höf­uðið yfir. Þannig er talið að samn­inga­nefnd ESB hafi verið umhugað um að ná niður verðum og tryggja að lyfja­fyr­ir­tækin – ekki sam­bandið – yrði ábyrgt fyrir áhrifum mögu­legra auka­verk­ana bólu­efn­anna. Á meðan ein­stök ríki gengu hratt og örugg­lega til samn­inga og pönt­uðu risa send­ingar ákvað samn­inga­nefnd ESB að „prútta eins og hún væri á útsölu­torgi“ á meðan versti veiru­far­aldur í meira en heila öld er að ganga yfir heims­byggð­ina, líkt og það er orðað í frétta­skýr­ingu Spi­egel um samn­inga­við­ræð­urn­ar.