Íslensk stjórn­völd hafa ákveðið að fram­lengja fram til júlí refsi­að­gerðir gagn­vart Rúss­landi vegna her­náms og inn­limunar Krím­skaga. Sam­tök fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi hafa brugð­ist við og tekið aftur upp bar­áttu sína gegn þátt­töku Íslands í þessum aðgerð­um. Sam­tökin eru auð­vitað í ömur­legri stöðu. Rúss­nesk stjórn­völd hafa tekið sjáv­ar­út­veg­inn gísl­ingu og það er ömur­legt að vera gísl. En rétt eins og maður gengur ekki að öllum kröfum gísla­töku­manna í von um að gísl­inum verði sleppt ættu stjórn­völd ekki að aflétta refsi­að­gerð­unum ein­ungis fyrir til­stilli sjáv­ar­út­vegs­ins. Það er meira í húfi.

Ára­tugur íhlut­ana

Vís­bend­ing­arnar um aukin umsvif rúss­neskra stjórn­valda innan landamæra nágranna­ríkja sinna á síð­ustu árum eru skýr­ar. Ef litið er yfir feril stjórn­valda í Moskvu í utan­rík­is­málum á síð­asta ára­tugi standa uppúr síal­var­legri inn­grip þeirra í inn­an­rík­is­málum fyrrum sov­étlýð­velda.

Árið 2007 sauð upp úr í Eist­landi þegar þar­lend stjórn­völd færðu minn­is­varða um fallna sov­éther­menn úr miðbæ Tallin á her­manna­graf­reit. Í kjöl­farið blossuðu upp mestu óeirðir í land­inu frá því það end­ur­heimti sjálf­stæði sitt árið 1991. Stjórn­völd í Kreml hafa lengi legið undir grun um að hafa átt þátt í því að sendi­ráð Eist­lands í Moskvu var sett í her­kví þegar á átök­unum stóð og að netárásir voru gerðar á opin­berar stofn­an­ir, banka og fjöl­miðla í Eist­landi.

Ári síðar gerði georgíski her­inn gerði áhlaup á aðskiln­að­ar­sinna í Suður Ossetíu hér­aði. Í kjöl­farið streymdi rúss­neskur her, sem hafði verið við æfingar við landa­mæri Georg­íu, inn í land­ið. Enn situr rúss­neskur her í tveimur hér­uðum lands­ins og lítið miðar í alþjóð­legum sátta­um­leit­un­um.

Í byrjun árs 2014 spretta upp huldu­her­menn á sjálf­stjórn­ar­hér­að­inu Krím­skaga í Úkra­ínu og leggja það undir sig án mann­falls. Skömmu síðar fellur grím­an, Kreml­herrar við­ur­kenna ábyrgð sína á her­nám­inu og inn­lima loks land­svæðið að lok­inni vafa­samri atkvæða­greiðslu meðal íbúa þess. Í kjöl­farið brýst út borg­ara­stríð í Úkra­ínu þar sem rúss­nesk stjórn­völd halda áfram að beita sér gegn full­veldi Úkra­ínu með stuðn­ingi við aðskiln­að­ar­sinna og beinni þátt­töku í stríðs­á­tök­um. Á meðan öllu þessu stendur lýsir rúss­lands­for­seti því yfir að Rúss­landi beri skylda til að veita “sam­lönd­um” vernd, hvar sem þeir kunni að vera búsett­ir. Með þessu er átt við rúss­nesku­mæl­andi íbúa þess sem í Rúss­landi er almennt kallað hið nálæga útland, þ.e. fyrrum sov­étlýð­veld­in.

Rétt­læt­ing­arnar

Ein­hver kynni að mótæla þess­ari stuttu sam­an­tekt og segja að þar sem að georg­íu­her hóf sókn sína með stór­skota­árás á þétt­býlil að nóttu til hafi Rúss­landi beðið sið­ferð­is­skylda til að binda endi á átök­in. Einnig hafi inn­limun Krím­skaga í Rúss­land hafi verið að vilja íbúa hans, auk þess sem að landið hafi til­heyrt rúss­landi áður en það var veitt Úkra­ínu að gjöf á sjötta ára­tugn­um.

Hvað hið fyrra varðar kann vera hægt að rétt­læta íhlut­un­inni í Suður Ossetíu með ein­hvers konar sið­ferð­is­sjón­ar­mið­um. Þeim er hins vegar ekki hægt að beita í tengslum við sam­tíma inn­rás Rúss­lands í Abkasíu, annað aðskiln­að­ar­hérað Georgíu þar sem engin átök áttu sér stað, né við við­var­andi her­setu í hér­uð­unum eða áfram­hald­andi ögr­anir við vopna­hléslín­una. 

Varð­andi Krím­skaga er hæpið að telja að hægt sé að skipu­leggja  og halda frjálsar og lýð­ræð­is­legar kosn­ingar um eins mik­il­væga spurn­ingu eins og hvaða ríki land­svæði skuli til­heyra á nokkrum vik­um. Auk þess geta kosn­ingar sem haldnar eru undir byssu­kjafti her­náms­valds tæp­ast kall­ast frjálsar og lýð­ræð­is­leg­ar. Meira áhyggju­efni er þó spurn­ingin hvort að rétt­mæta megi inn­limun­ina á þeim rökum að Krím­skagi hafi verið hluti af Rúss­landi þar til fyrir 60 árum síð­an.

Síð­asta sumar lögðu tveir þing­menn rík­is­stjórn­ar­flokks­ins í Rúss­landi, Sam­einað Rúss­land, fram beiðni til rík­is­sak­sókn­ara Rúss­lands að hann rann­sak­aði stjórn­laga­legt lög­mæti sjálf­stæð­is­yf­ir­lýs­inga Eystra­salts­ríkj­anna í byrjun tíunda ára­tug­ar­ins. Beiðnin var auð­vitað fárán­leg og rík­is­sak­sókn­ari afgreiddi hana sam­kvæmt því. En eftir stendur að í innan rík­is­stjórn­ar­flokks­ins eru þing­menn sem eru reiðu­búnir að beita svip­uðum lög­mæt­is­rökum og afsaka­menn inn­limunar Krím­skaga beita, að land­svæðið til­heyri sögu­lega Rúss­landi og að full­veldi þess sé til umræðu.

Víð­ari afleið­ingar

Þremur árum eftir að Úkra­ína hlaut sjálf­stæði árið 1991 und­ir­rit­uðu for­setar Banda­ríkj­anna, Rúss­lands og Úkra­ínu, auk for­sæt­is­ráð­herra Bret­lands, hið svo­kall­aða Búda­pest­ar­sam­komu­lag af til­efni aðildar Úkra­ínu að Samn­ingnum um bann við útbreiðslu kjarn­orku­vopna (NPT). Aðild Úkra­ínu að NPT þýddi að ríkið afsal­aði sér öllum þeim kjarn­orku­vopnum sem það hafði erft frá Sov­ét­ríkj­un­um. Með und­ir­ritun sam­komu­lags­ins stað­festu leið­togar Banda­ríkj­anna, Bret­lands og Rúss­lands að þessi ríki myndu virða full­veldi og landa­mæri Úkra­ínu og að vopnum þeirra yrði ekki beitt gegn Úkra­ínu nema í sjálfs­vörn og í sam­ræmi við stofnsátt­mála Sam­ein­uðu þjóð­anna. For­setar Banda­ríkj­anna og Rúss­lands stað­festu þessar örygg­is­trygg­ingar í lok árs 2009.

Fimm árum síðar voru þessar trygg­ingar ekki papp­írs­ins virði. Lexían sem stjórn­völd í Kænu­garði taka frá þessu er sú sama og stjórn­völd í Norður Kóreu hljóta líka að læra, ef þú átt kjarn­orku­vopn þá held­urðu í þau. Sam­komu­lags­rofið hefur því víð­ari afleið­ingar en að grafa undan full­veld­is­hug­tak­inu í Evr­ópu, það grefur undan til­raunum alþjóða­sam­fé­lags­ins til að stemma stigu við útbreyðslu kjarn­orku- og ger­eyð­ing­ar­vopna. Það sýnir harð­stjórum um allan heim að ef þeir eiga þess kost að koma sér upp ger­eyð­ing­ar­vopnum þá er hann álit­legri til lengri tíma en að treysta á samn­inga við nágranna sína. þetta er skað­legt fyrir aþjóða­ör­yggi og þetta er skað­legt fyrir mann­kynið allt.

Ný sókn

Átökin á Íslandi um refsi­að­gerð­irnar gagn­vart Rúss­landi eru skilj­an­leg­ar. Sama hvoru meg­inn menn standa við borðið eru miklir hags­munir í húfi, efna­hags­legir og hug­mynda­fræði­leg­ir. Þessi mis­mun­andi nálgun að vanda­mál­inu krist­all­ast í spurn­ingu utan­rík­is­ráð­herra í við­tali við Rík­is­út­varpið Síð­ast­lið­inn þriðju­dag um hvaða verð­miða menn væru til­búnir að setja á full­veldi þjóð­ar­inn­ar. Auð­vitað er eng­inn reiðu­bú­inn að svara þeirri spurn­ingu vegna þess að hún er ósvar­an­leg. Það er um margt erfitt að ræða hug­mynda­fræði og fjár­hags­lega afkomu í einum vett­vangi. Full­trúar sjáv­ar­út­vegs­ins geta þó huggað sig við það að refsi­að­gerð­irnar sem nú eru til staðar eru tengdar við fram­kvæmd Minks II sam­komu­lags­ins um lausn Úkra­ínu­deil­unn­ar. Þó að hún kunni að verða lang­vinn er sú deila ekki óleys­an­leg og rúss­lands­mark­aður mun opn­ast aft­ur.

Íslenskur sjáv­ar­út­vegur er öfl­ug­ur, á því leikur eng­inn vafi. Íslensk sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki eru í fremsta flokki á heims­vísu hvað varðar hug­vit í fisk­iðn­aði. Þau hafa sýnt fram á það að sjálf­bær nyt á fiski­stofnum og gríð­ar­legur vöxtur í grein­inni geta farið sam­an. Þannig getur íslenskur sjáv­ar­út­vegur með réttu litið á sig sem for­dæm­is­gef­andi fyrir skyn­sam­lega nýt­ingu sjáv­ar­auð­linda. Því hug­viti og krafti sem býr í grein­inni væri nú best beint í að finna nýja nýt­ingu á þeim afurðum sem ekki kom­ast á rúss­lands­markað og í sam­vinnu með Íslands­stofu og utan­rík­is­ráðu­neyti að vinna að opnun nýrra mark­aða. Ef það er eitt­hvað sem íslenskur sjáv­ar­út­vegur hefur sýnt fram á á síð­ustu árum þá er það hæfi­leiki hans til að ryðja sér rúms erlend­is. Það eru engar vís­bend­ingar um að sá hæfi­leiki hafi glat­ast. Þannig tekst okkur að frelsa gísl­inn.

Höf­undur er stjórn­mála­fræð­ing­ur.