Eftir að land byggð­ist hafa veð­ur­fars­sveiflur ein­kennt íslenskt veð­ur­far. Hlý­indi, svipuð og nú, voru við upp­haf byggð­ar. Svo gekk mjög langt og kalt tíma­bil yfir, síðan urðu snörp hlý­indi 1920-1967, kuldar í rúm 20 ár og loks mjög hröð hlýnun á ný. Hún stendur enn yfir. Sé litið þús­undir ára aftur í tím­ann, eða hund­ruð þús­undir ára, er líka að finna ummerki um smáar og miklar veð­ur­fars­breyt­ing­ar. Slíkar sveiflur eru hluti af fram­vindu nátt­úr­unn­ar. Þær eiga sér marg­ar, sam­þættar orsak­ir.

Nútíma sam­fé­lög hafa orðið til og stækkað mjög hratt á skömmum tíma. Tuttug­asta öldin ein­kennd­ist lengi af sæmi­lega stöð­ugu veð­ur­fari sem þau gátu aðlag­ast. Lofts­lag hlýn­aði lengst af fremur hægt, sé horft fram hjá stað­bund­inni kólnun hér og hvar, en ekki til veru­legra óþæg­inda. Síð­ustu tvo til þrjá ára­tugi hefur allt í einu orðið breyt­ing á. Veð­ur­far hlýnar óvenju hratt og einna hrað­ast á norð­ur­slóð­um. Helstu rekj­an­legar skýr­ingar eru auk­in, upp­söfnuð loft­mengun af ýmsu tagi, hröð magnaukn­ing svo­nefndra gróð­ur­húsagasa og hnign­un, gjör­breyt­ing eða eyð­ing gróð­ur­lend­is, eftir því hvar borið er nið­ur. Hvað er að ger­ast og hvað ert til ráða?

Gróð­ur­húsa­loft­teg­undir og áhrif þeirra

Hvorki súr­efni né nit­ur, sem eru aðal­efni loft­hjúps­ins, halda hita að jörð­inni. Það gera hins vegar og til dæmis vatns­gu­fa, koldí­oxíð (koltví­sýr­ing­ur, sam­band súr­efnis og kolefn­is) og metan (sam­band vetnis og kolefn­is). Þessi efni eru mjög áhrifa­mikil þótt þau séu í litlum mæli í loft­inu (koldí­oxíð nær um 0,04%) vegna þess að þau hækka með­al­hita­stig á jörð­inni og gera hana byggi­lega. Ella væri frost allt árið í Evr­ópu.

Hringrás efna

Vatn gufar upp af jörð­inni og úr sjó. Vatns­gu­fan þétt­ist og fellur sem úrkoma en vatnið rennur í sjó, ofan- eða neð­an­jarð­ar. Koldí­oxíð losnar úr jörð­inni í eld­gosum og á jarð­hita­svæð­um, kemur frá líf­verum (við öndum því t.d. frá okk­ur) og losnar við bruna (tré, kol og olía) eða efna­veðrun bergs á yfir­borði jarð­ar. En loft­teg­undin binst líka í miklum mæli. Jurtir binda hana með ljóstil­lífun og losa súr­efni. Gríð­ar­legt magn binst í höf­um, um þriðj­ungur alls magns sem losn­ar. Metan losnar t.d. frá spen­dýrum og úr rotn­andi, líf­rænum leif­um, einnig úr sífrera sem þiðn­ar. Í heild verður til flókin kolefn­is­hringrás. Hún við­heldur völtu jafn­vægi, án áhrifa manns­ins, milli los­unar og bind­ingar – með sveiflum af því nátt­úran er ekki kyrr­stæð. Til dæmis getur aukin sól­geislun valdið upp­sveiflu í hitafari á allri jörð­inni, og öfugt.

Stærstu lofts­lags­sveifl­urnar

Fyrir 2-3 milljón árum hófst nýtt veð­ur­fars­skeið á jörð­inni (um orsakir verður ekki fjöl­yrt hér) sem við köllum ísöld. Að minnsta kosti 20 sinnum hefur hita­stig lækkað mikið og jöklar og ís þakið mest allt norð­ur­hvel jarð­ar. Slík jök­ul­skeið standa í allt að 100.000 ár. Á milli þeirra hækkar hita­stigið hratt og ástandið verður svipað og við þekkjum nú. Slík hlý­skeið eru 10.000-30.000 ára löng og þá er meira um gróð­ur­húsa­loft­teg­undir í lofti en á jök­ul­skeið­um. Okkar hlý­skeið hefur staðið í um 11.000 ár og því mun næsta örugg­lega ljúka í fjar­lægri fram­tíð. Á hlý­skeiðum verða ávallt lofts­lags­breyt­ingar og það á raunar líka við um jök­ul­skeið­in. Tvær öfl­ugar jök­ul­fram­rásir ein­kenna svo­kall­aðan síð­jök­ul­tíma (frá ca. fyrir 14.300 árum þar til fyrir um 10.000 árum). Loka­hlýnun inn í nútím­ann varð afar hröð.

Koldí­oxíð eykst

Hægt er að kanna koldí­oxíð­inni­hald lofts langt aftur í tím­ann, t.d. í bor­kjörnum úr jökl­um. Það hefur breyst á ýmsa vegu á hund­ruð þús­undum ára. Núna er inni­haldið óvenju hátt og hærra en það hefur verið á hlý­skeiði okk­ar, og raunar lengur en það, í að minnsta kosti 500.000 ár. Auk þess eykst magnið í lofti hraðar en áður, ef marka má ýmis mæli­gögn. Mæl­ingar sýna að á rúmri hálfri öld hefur það auk­ist um a.m.k. 20% en það tíma­bil ein­kennd­ist af mik­illi og snar­auk­inni losun efn­is­ins vegna þess að menn hafa brennt æ meira elds­neyti úr efnum sem féllu til við kolefn­is­bind­ingu fyrir langa löngu og voru grafin í jörð með litlum áhrifum á and­rúms­loft­ið. Heild­ar­losun er orðin afar mik­il, skiptir all­mörgum millj­örðum tonna af koldí­oxíði ári.

Óþægi­leg við­bót

Kolefn­iselds­neyti úr jörð (kol, gas, olía) er notað aðal­lega við mestan hluta raf­orku­fram­leiðslu heims­ins, til hit­unar og við flutn­inga og sam­göng­ur. Brun­inn bætir árlega að lág­marki um 15 og 20% við nátt­úru­lega losun koldí­oxíðs, sem nemur fáeinum tugum millj­arða tonna ári í kolefn­is­hringrásinni. En kolefn­is­bind­ingin hefur ekki undan þannig að þessi árlega aukn­ing, af stærð­argráðunni nokkrir millj­arðar tonna, verður í veru­legum mæli eftir í loft­inu og er nú 400 millj­ón­ustu hluta marki koldí­oxíðs náð (400 ppm). Og þótt aukn­ingin hafi komið fram á þriðja aukastaf eftir kommu í mæli­töl­unni (hún er í pró mill flokkn­um!), dugar við­bótin til veru­lega auk­inna gróð­ur­húsa­á­hrifa, ásamt með öðrum efn­um, t.d. vatns­eim í lofti og met­ani.

Minni bind­ing – hærra hita­stig

Margt hjálp­ast að við að rýra bind­ingu koldí­oxíðs. Þegar hafið hitn­ar, binst minna af loft­teg­und­inni. Og enn frem­ur: Gróður með hárri bindi­getu í flestum heims­álfum er á und­an­haldi. Í stað nýrra og gam­alla skóga kemur lágróð­ur, skamm­líf­ir, runna- og olíu­pálma­lundir eða akr­ar. Flat­ar­mál gróð­ur­lendis í heild minnkar og eyði­merkur stækka vegna upp­blást­urs og stað­bund­inna þurrka, en menn leggja undir sig fleiri athafna­svæði. Við hækk­andi hita­stig gufar meira upp af vatni með til­heyr­andi gróð­ur­húsa­á­hrif­um. Losun met­ans eykst vegna fleiri hús­dýra, bráðnun á sífrera­svæðum og mik­illa leifa rotn­andi efnis frá mönn­um. Allt veldur þetta hlýnun and­rúms­lofts­ins eða ýtir þétt undir nátt­úru­lega upp­sveiflu, ef svo ber und­ir. Um leið bendir allt til þess að höfin súrni hægt og bít­andi. Hækkað sýru­stig veldur öllum líf­verum sem inni­halda kalk vax­andi vand­ræð­um; kóröll­um, skel­dýrum og kalk­þör­ung­um, svo eitt­hvað sé nefnt.

Aukin orku­þörf

Mann­kynið stækkar hratt og kröfur um hraðan hag­vöxt eru því miður of ein­dregnar og allt of fáir átta sig á því að önnur við­mið hag­sældar en hreinn hag­vöxt­ur, mældur í pen­ing­um, þurfa að verða ofan á. Auk þess eru helstu auð­lindir jarð­ar­búa tak­mark­aðar og end­ur­nýt­ing of lít­il. Þrátt fyrir vax­andi orku­fram­leiðslu án los­unar gróð­ur­húsagasa (vatns­afl, jarð­hiti, vind­ur, kjarn­orka o.fl.) er ekk­ert lát á auk­inni orku­fram­leiðslu með kolefn­iselds­neyti, eins þótt olía og gas komi í stað kola.

Lífs­stíll í iðn­ríkj­unum er afar orku­frek­ur, mark­aðs- og fjár­magns­vaxt­ar­hyggja ríkj­andi og íbúar þró­un­ar­landa óska sér betra lífs í þeim anda. Þeir ýmist leita þess sama og tíðkast í helstu iðn­ríkjum eða berj­ast við sár­ustu fátækt, eftir því hvar borið er nið­ur. Ótal margir íbúar þró­un­ar­landa geta ekki notað næga vist­væna orku­gjafa og ganga um of á gróður í löndum sín­um. Allt leiðir þetta til auk­innar heild­ar­los­unar þrátt fyrir til­raunir til að tak­marka hana.

Orku­fram­leiðsla veldur 60-70% los­unar koldí­oxíðs á heims­vísu.

Er allt í lagi?

Stundum heyr­ist í fólki sem telur ástandið eðli­legt, segir hlýn­un­ina af nátt­úr­unnar völdum einnar og að óþarfi sé að tak­marka losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda frekar en orðið er. Svo afneita ein­hverjir að lofts­lag hlýni hratt. Þessar raddir hljóma á skjön við raun­veru­leik­ann. Miðað við sól­virkni und­an­far­inna ára­tuga og fyrra inni­hald gróð­ur­húsa­loft­teg­unda í loft­hjúpn­um, er núver­andi staða óeðli­leg og aukn­ingin óeðli­lega hröð. Mat alþjóða­nefnda og alls þorra sér­fræð­inga á losun og bind­ingu gróð­ur­húsagasa sýnir að losun manna helstu veldur meg­in­hluta hlýn­un­ar­inn­ar, án alls skyn­sam­legs vafa. Óþæg­indi og fjár­hagstjón vegna hennar aukast með ári hverju.

Við þessar aðstæður er ekki unnt að una, aðgerð­ar­laus. Þess vegna grípa æ fleiri þjóðir til mót­væg­is­að­gerða og gera með sér alþjóða­samn­inga um þær. Mik­ill meiri­hluti sér­fræð­inga, trygg­inga­fyr­ir­tæki og fjöl­margar alþjóða­stofn­anir styðja þetta grunn­á­lit, rétt eins og það álit að meiri­hluti þekktra kolefn­iselds­neyt­is­náma verður að fá að vera ónýttur ef vel á að fara.

Staðan nú

Með­al­hiti á jörð­inni hefur hækkað um rúm­lega eitt stig á iðn­væð­ing­ar­tím­an­um. Sums staðar er hlýn­unin yfir­máta aug­ljós og nú stefnir í, án ríku­legra, nýrra og sam­hæfðra mót­væg­is­að­gerða, að hlýn­unin geti orðið 3-4 stig á heims­vísu, langt yfir það sem er talið ásætt­an­legt. Sam­kvæmt Par­ís­ar­sam­komu­lag­inu má þola allt að 2 stiga hækkun á heims­vísu en vand­séð, horfi menn á við­brögðin 2016, að mark­inu verði náð nema með margefldu átaki.

Árs­með­al­hiti á Íslandi und­an­far­inna nokk­urra ára er um 1,4-1,5 stigum hærri en hann var um 1800. Árs­með­al­hit­inn leitar enn hraðar en þetta upp á við – það sem af er 21. öld­inni. Veður er laus­beisl­aðra en áður og hafís á hröðu und­an­haldi. Yfir 95% jökla á norð­ur­hveli jarðar minnka hratt. Það hækkar um 3 mm á ári í sjó og nú herðir á hækk­un­inni. Líf­ríki landa og sævar tekur hröðum breyt­ing­um. Sýru­stig hafs­ins breyt­ist til hins verra. Enda þótt sumt verki með jákvæðum hætti á okkur menn­ina, allt eftir stað­setn­ingu, eru heild­ar­á­hrifin nei­kvæð og smám saman kosta við­brögðin gíf­ur­legar fjár­hæð­ir, auk þess sem líf millj­óna­tuga og -hund­raða raskast til fram­búð­ar.

Ábyrgð manna

Ávallt er erfitt er að skilja nátt­úru­legar orsakir hækk­andi hlut­falls gróð­ur­húsagasa frá mann­gerðum orsök­um. Hitt er löngu orðið aug­ljóst: Við­bót mann­kyns dugar til að skýra lang­mest af hlýn­un­inni. Um leið og hún tekur að valda meiri vand­ræðum en gagni, er skylda okkar að aðhaf­ast hvað eina sem getur linað þessi áhrif eða, og það væri æski­legt, snúið þró­un­inni svo kyrfi­lega við að nátt­úru­legar sveiflur einar hafi lang­mest áhrif á lífs­skil­yrð­in. Sjálf­bært mann­líf er lyk­ill að fram­tíð mann­kyns á plánet­unni. Almenn­ing­ur, sér­fræð­ing­ar, stjórn­völd og fyr­ir­tæki verða að vinna saman að úrlausnum og inn­leiða vist­væna lífs­hætti alls mann­kyns miklu hraðar en nú tíðkast. Um þetta eru ríki heims sam­mála en við­brögðin enn of hæg og stór­veldin þar fremst í flokki.

Horf­urnar

Lang­tíma­spár um þróun veð­ur­fars eru mjög flóknar og fremur óviss­ar. Það liggur í eðli við­fangs­efn­is­ins og því að veð­ur­far ræðst af mörgum þáttum sem verka sam­an.

Spálíkön gera ráð fyrir allt frá 1-2 stiga hækkun með­al­hita­stig á jörðu upp í 4-5 stig á mörgum ára­tugum en engin líkön spá lækk­un. Aðeins fáir þættir eru teknir með í reikn­ing­ana og óvissa því tölu­verð en til­hneig­ingin er fylli­lega ljós: Það hlýnar fremur hratt, einkum í norðri, áfram hækkar í sjó og miklar breyt­ingar verða á líf­rík­inu. Það á að duga sem ærin ástæða til aðgerða.

Áhrifin á Íslandi og í okkar heims­hluta

Á 21. öld­inni stefnir í að veð­ur­far á Íslandi lík­ist æ meir því sem var t.d. í Skotlandi fyrir 2-3 ára­tug­um. Jöklar minnka um hluta úr pró­senti á ári. Sjór hækkar um a.m.k. 10-15 cm á hverjum ald­ar­fjórð­ungi. Kul­vísum teg­undum fjölgar í hafi og á landi, en aðrar færa sig norð­ar. Nýjar sigl­inga­leiðir opn­ast senni­lega í norðr­inu en verða lengst af erf­iðar og erfitt að tryggja öryggi þeirra. Græn­lands­jök­ull ber merki harðn­andi rýrn­un­ar. Aukin eft­ir­spurn verður eftir vist­vænni orku og vatni í norðr­inu. Þótt ekki finn­ist traust merki þess að haf­straumar breyt­ist, getur það gerst og þá með ófyr­ir­sjá­an­legum og skelfi­legum afleið­ing­um, m.a. snöggri og afdrifa­ríkri kóln­un. Súrnun hafs­ins veggur ugg og er nú þegar grein­an­leg í sjó við Ísland.

Áhrifin á heims­vísu

Vera má að sumt að því sem kann að ger­ast sé Íslend­ingum hag­fellt er annað það ekki og á heims­vísu eru mikil áhrif hlýn­unar að meiri­hluta talin nei­kvæð. Ein­ungis hækkun sjáv­ar­borðs, um 0,5-2 metra á 21. öld­inni en breyti­leg eftir svæð­um, veldur mik­illi röskun og kostn­aði.

Mót­væg­is­að­gerðir í stórum mæli­kvarða

And­spyrna, bundin í Kyoto-­sam­komu­lag­inu, var of veik til þess að gera gæfumun. En hún hófst þó með þessu skrefi en nú hafa nær allar þjóðir heims sam­þykkt betri samn­ing um frek­ari aðgerðir og ný mark­mið - Par­ís­ar­sam­komu­lagið 2015. Breytt orku­fram­leiðsla, nýjar teg­undir elds­neyt­is, breyttar sam­göng­ur, ný vel­ferð­ar­við­mið, styttri flutn­ingar um heim allan og minni orku­eyðsla er meðal þess sem verður að taka fyrir um leið og kolefn­is­bind­ing er auk­in, gróð­ur­vernd styrkt og unnið að því að útrýma fátækt, mis­rétti og örbirgð í heim­in­um. Sam­komu­lagið tryggir ekk­ert en opnar leiðir og hvet­ur.

Mót­væg­is­að­gerðir sveit­ar­fé­laga, almenn­ings­fé­laga, fyr­ir­tækja og ein­stak­linga

Á Íslandi blasa mörg verk­efni við: Meiri og mark­viss­ari gróð­ur­vernd, aukin ræktun trjáa og upp­græðsla lands, end­ur­heimt vot­lend­is, minni losun skað­legra loft­teg­unda í fram­leiðslu, frá orku­frekur iðju­verum, skipa­flota og bíla­flota, end­ur­nýt­ing hrá­efna, bættar almenn­ings­sam­göng­ur, aukin orku­sparn­að­ur, hærri kolefn­is­gjöld í öllum atvinnu­grein­um, útreikn­ingur kolefn­is­spora atvinnu­greina, lífs­fer­ils­grein­ingar fram­kvæmda (reiknuð los­un/­mengun frá öllum þáttum þjón­ustu, fram­leiðslu og mann­virkja­gerð­ar), auk­inn land­bún­aður og önnur mat­væla­fram­leiðsla heima fyr­ir, styttri vöru­flutn­ings­leiðir og vist­vænna heim­il­is­hald. Sér­hver ein­stak­lingur tel­ur, einnig hvert heim­ili sem leitar að réttum lífs­stíl. Menn spyrja: Hvað get ég gert?

Í stjórn­málum munu lofts­lags­breyt­ingar og allt er þeim fylgir lita fjöl­marga þætti.

Bjart­sýni eða…?

Sjálf­sögð við­brögð við umhverf­is­breyt­ingum eiga ekk­ert skylt við dóms­dags­spár og þaðan af síður við til­raunir til að vera “stikk­frí” frá losun meng­andi efna. Í reynd er ástæða til bjart­sýni og þá meðal ann­ars vegna auk­innar sam­vinnu ríkja í þessum efn­um. Hér á landi eykst nú brýn umræða og hlut­læg fræðsla, og fyrstu mark­mið í ljósi Par­ís­ar­sam­komu­lags­ins sjást í stjórn­kerf­inu og meðal fyr­ir­tækja. Alls staðar þarf þó að spýta í lóf­ana og leggja fram magn­bundn­ar, fjár­magn­aðar áætl­an­ir! Þessar eru nokkrar for­sendur árang­urs­ríkra við­bragða ekki síður en sú krafa að stjórn­völd taki stór, fram­sækin skref en styðji þá ekki sem hafa hags­muni af því að gera sem allra minnst - eða taka þátt í olíu- og gaslinda­kapp­hlaupi á norð­ur­slóð­um.

Ég bendi á bók mína VER­ÖLD Í VANDA (Hið ísl. bók­mennta­fé­lag 2016) til frek­ari fróð­leiks og einnig bók Sig­urðar R. Gísla­sonar KOLEFN­IS­HRINGRÁSIN (Hið ísl bók­mennta­fé­lag 2012).