Hlut­verk mennta­skóla hefur umfram allt verið fólgið í því að búa nem­endur undir háskóla­nám. Þetta hefur ekki breytzt. Sú breyt­ing hefur hins vegar orðið á und­an­förnum ára­tugum hér­lendis að auk mennta­skól­anna útskrifa ýmsir aðrir fram­halds­skólar stúd­enta. Um skeið hefur það verið stefna stjórn­valda að koma sem flestum í hverjum árgangi í gegnum stúd­ents­próf. Þetta hefur ekki endi­lega leitt til þess að menntun þjóð­ar­innar hafi batn­að. Miklu fremur hefur það haft geng­is­fell­ingu stúd­ents­prófs­ins í för með sér. Í þokka­bót hefur svo fram­halds­skól­inn verið styttur um fjórð­ung með alvar­legum afleið­ing­um. Í ljós hefur komið að aukið álag á nem­endur veldur meiri streitu en áður en hún hefur aftur í för með sér minnk­andi námsá­nægju og vax­andi and­lega og lík­am­lega van­líð­an. Öfugt við það sem Hvít­bók mennta­mála­ráð­herra boð­aði veldur stytt­ingin því að fleiri nem­endur flosna upp frá námi.

Mesta ábyrgð á stytt­ingu fram­halds­skól­ans bera Sam­tök atvinnu­lífs­ins sem um nokk­urt skeið hafa bar­izt fyrir henni. Reyndar hafa sam­tökin einnig þrýst á um stytt­ingu grunn­skól­ans, og gera enn, þannig að nám til stúd­ents­prófs verði tveimur árum styttra en áður var. Því hefur verið haldið fram að stytt­ingin feli í sér mik­inn þjóð­hags­legan ávinn­ing sem m.a. komi fram í meiri þjóð­ar­fram­leiðslu og auknum ævi­tekjum þeirra sem ljúka fyrr stúd­ents­prófi. Rætt hefur verið um að sam­fara stytt­ingu náms­tíma skuli skóla­árið nýtt betur og meiri kröfur gerðar til kenn­ara og nem­enda.

Helzti bar­áttu­maður fyrir þess­ari stefnu Sam­taka atvinnu­lífs­ins var mennta­mála­ráð­herra síð­ustu rík­is­stjórn­ar. Hann treysti sér þó ekki til að stíga skrefið til fulls og berj­ast fyrir stytt­ingu beggja skóla­stiga heldur beindi hann öllum kröftum sínum að fram­halds­skól­an­um. Hann fékk því til leiðar komið að þetta náms­stig yrði stytt úr fjórum árum í þrjú án nokk­urra und­an­tekn­inga. Þetta voru alvar­leg mis­tök.

Taka má undir það sjón­ar­mið að skyn­sam­legt hafi verið að stytta nám til stúd­ents­prófs um eitt ár en rangt skóla­stig varð fyrir val­inu. Auð­vitað átti miklu fremur að stytta hið tíu ára langa grunn­skóla­nám. Þar var miklu meira svig­rúm til stytt­ingar en í fram­halds­skóla­nám­inu. En það var ekki gert sökum þess að grunn­skól­arnir eru reknir af sveit­ar­fé­lög­unum en fram­halds­skól­arnir af rík­inu. Með stytt­ingu fram­halds­skól­ans var sem sé stefnt að sparn­aði í rík­is­rekstri eins og nú hefur komið á dag­inn.

Þegar mennta­mála­ráð­herra og stuðn­ings­menn hans ráku áróður fyrir stytt­ingu fram­halds­skóla­náms­ins reyndu þeir að gera sem minnst úr því að hún hefði kennslu­sam­drátt í för með sér og þar með minni mennt­un. Nei, með því að færa hluta náms­efn­is­ins niður á grunn­skóla­stig og taka upp nútíma­lega og bætta kennslu­hætti yrði vegið á móti stytt­ing­unni. En eins og bent hefur verið á eru grunn­skóla­kenn­arar almennt ekki í stakk búnir til að taka að sér kennslu í náms­efni sem áður til­heyrði fram­halds­skóla­stig­inu. Stafar það fyrst og fremst af því að í námi grunn­skóla­kenn­ara er meg­in­á­herzla lögð á kennslu- og upp­eld­is­fræði en fag­greinar sitja á hak­an­um. Þá var aldrei útskýrt í hverju hinir bættu kennslu­hættir ættu að vera fólgn­ir. Ekki er óhugs­andi að sumir kennslu­fræð­ingar hafi ímyndað sér að inn­leið­ing spjald­tölva og snjall­síma í kennslu væri ráð til að gera allt nám miklu áhuga­verð­ara og betra en áður.

Nú verður sífellt fleirum ljóst hve mikið ólán stytt­ing fram­halds­skól­ans var fyrir íslenzkt mennta­kerfi. Það er með endemum að stjórn­endur fram­halds­skóla skuli ekki hafa veitt henni meira við­nám en raun ber vitni. Spurzt hefur að ein­ungis rekt­orar Mennta­skól­ans í Reykja­vík og Mennta­skól­ans við Hamra­hlíð hafi beitt sér gegn stytt­ing­unni. Með­virkni nokk­urra skóla­meist­ara var svo mikil að þeir virt­ust trúa því að við stytt­ingu yrði námið betra. Flestir létu þó glepjast af vil­yrðum um að eftir stytt­ing­una héld­ust fjár­veit­ingar til fram­halds­skóla óbreyttar þannig að fram­lag fyrir hvern nem­anda hækk­aði. Fram­ganga þess­ara skóla­meist­ara er skýr vitn­is­burður um afstöðu þeirra til mennt­un­ar. Í stað þess að verja nám á fram­halds­skóla­stigi eins og þeim bar að gera voru þeir ginn­keyptir fyrir hærri fjár­fram­lögum frá rík­inu. Nú barma þeir sér yfir því að stjórn­völd lækki fjár­veit­ingar til fram­halds­skóla í sam­ræmi við þá fækkun nem­enda sem hlýzt af stytt­ingu náms­ins og tala um svikin lof­orð. Þó höfðu margir bent á að stytt­ing fram­halds­skól­ans væri fyrst og fremst sparn­að­ar­ráð­stöfun af hálfu rík­is­ins. Þeir skóla­meist­arar sem greiddu fyrir stytt­ing­unni hafa gerzt sekir um alvar­leg mis­tök svo ekki sé dýpra í árinni tek­ið. Þá ber einnig að gagn­rýna að alltof fáir háskóla­menn vör­uðu við stytt­ing­unni (hér má þó lesa nokkur varn­að­ar­orð). Þar er trú­lega sinnu­leysi um að kenna fremur en því að þeir hafi ekki áttað sig á afleið­ing­un­um.

Um all­nokk­urt skeið hafa háskóla­kenn­arar kvartað yfir því að margir nem­endur sem hefja háskóla­nám á Íslandi séu alls ekki nógu vel búnir undir slíkt nám. En þar sem háskólar hér­lendis eru magn­drifn­ir, þ.e. fjár­veit­ingar til þeirra fara eftir höfða­tölu nem­enda, verða þeir eig­in­lega að taka við öllum þeim sem þar vilja stunda nám. Ef dregið yrði úr fjölda nem­enda, t.d. með almennum inn­töku­próf­um, leiddi það til lægri fjár­veit­inga til ein­stakra sviða, deilda og náms­greina. Því kjósa margir að loka aug­unum fyrir þeirri stað­reynd að tölu­verður hluti þeirra sem hefja háskóla­nám hefur í raun ekki þá menntun og færni sem krefj­ast ætti af þeim.

Það gefur auga­leið að stytt­ing fram­halds­skól­ans leiðir til enn verri und­ir­bún­ings þeirra sem ætla í háskóla­nám að loknu stúd­ents­prófi. Hér verður að hafa í huga að íslenzkir mennta­skólar og aðrir fram­halds­skólar sem útskrifa stúd­enta eiga ekki aðeins að búa nem­endur undir háskóla­nám á Íslandi heldur einnig í útlöndum þar sem meiri kröfur eru gerð­ar. Fyrir stytt­ingu fram­halds­skól­ans kom það stundum fyrir að nem­endur sem sótt höfðu um inn­göngu í erlenda háskóla fengu synjun vegna þess að þeir höfðu ekki lokið nógu mörgum ein­ingum í ákveðnum grunn­grein­um. Eftir stytt­ing­una mun fleirum reyn­ast erfitt að kom­ast í góða háskóla erlend­is.

Ósk­andi væri að mennta­mála­yf­ir­völd snéru af villu síns vegar og end­ur­reistu fjög­urra ára fram­halds­nám og mörk­uðu um leið þá stefnu að stytta grunn­skól­ann. Sú stytt­ing gæti verið liður í upp­stokkun grunn­skóla­stigs­ins sem nú er í mik­illi kreppu eins og nið­ur­stöður PISA-kann­ana sýna.

Í tengslum við þá ósk að fram­halds­skóla­nám verði aftur lengt í fjögur ár má benda á hlið­stæða leng­ingu í Þýzka­landi. Fyrir rúmum ára­tug réð­ust stjórn­völd þar í landi í að stytta mennta­skóla­nám úr níu árum í átta án þess að skerða náms­efni. Var það gert að kröfum atvinnu­lífs­ins líkt og hér – gegn vilja nem­enda og for­eldra. Afleið­ingin var sú að álag jókst á nem­endur og fleiri flosn­uðu upp frá námi en áður. Bar­áttan fyrir því að námið yrði aftur lengt um eitt ár hefur nú skilað því að í lang­flestum vest­ur­-þýzku sam­bands­lönd­unum (þ.e. öllum nema Saar­landi og borg­unum Brimum og Ham­borg) hefur námið ýmist verið lengt í níu ár eða nem­endur hafa val um að ljúka því á átta eða níu árum (um þetta sjá frétt á Spi­egel Online frá 6. apríl 2017). Nem­endur sem ljúka mennta­skóla á 9 árum útskrif­ast 19 eða 20 ára eftir því hvort þeir eru fæddir á fyrri eða síð­ari hluta árs. Eins og hér kemur fram hafa Þjóð­verjar áttað sig á að almenn stytt­ing mennta­skóla­náms var mis­ráðin – og þeir bættu ráð sitt. Hvað gera mennta­mála­yf­ir­völd á Íslandi?

Vart verður um það deilt að íslenzkt mennta­kerfi er í lægð um þessar mund­ir. Almenn stytt­ing fram­halds­náms­ins er vissu­lega ekki til þess fallin að bæta ástandið heldur gerir hún það þvert á móti miklu verra. Enn er ekki orðið of seint að leið­rétta mis­tök­in.    

Höf­undur er pró­fessor á hug­vís­inda­sviði Háskóla Íslands.