Skýrslu um rekstr­ar­um­hverfi einka­rek­inna fjöl­miðla, sem mun inni­halda til­lögur um hvernig megi bæta það, verður kynnt á næst­unni. Nefndin sem vann skýrsl­una og til­lög­urnar var skipuð í upp­hafi árs og átti að skila af sér fyrir mörgum mán­uðum síð­an, en þau skil hafa ítrekað taf­ist.

­Málið hefur fengið aukið vægi í ljósi þess að í nýgerðum stjórn­ar­sátt­mála rík­is­stjórn­ar­innar er að finna póli­tíska stefnu hvað það varð­ar. Þar segir að rík­is­stjórn Katrínar Jak­obs­dóttur muni bæta starfs­um­hverfi fjöl­miðla „m.a. með end­ur­skoðun á skatta­legu umhverfi þeirra.“

En hvað þýðir það? Hvaða skatta er hægt að end­ur­skoða og hvernig hjálpar sú end­ur­skoðun fjöl­miðl­um? Og það sem meira máli skipt­ir, hvaða áhrif mun það hafa á íslenskt fjöl­miðlaum­hverfi?

Valdið miklum skaða

Það er nauð­syn­legt að setja þessar aðgerðir í sam­hengi við svipt­ingar í íslenskum fjöl­miðl­um, sem hafa verið miklar á síð­ustu miss­er­um. Það sem af er þessu ári hafa tvö stór fjöl­miðla­veldi orðið gjald­þrota, fyrst Frétta­tím­inn og svo Pressan í lið­inni viku. Bæði stund­uðu það að skila ekki opin­berum gjöld­um, stétt­ar­fé­lags- og líf­eyr­is­greiðslum starfs­manna yfir lengri tíma og komu sér þannig upp ólög­mætu sam­keppn­is­for­skoti gagn­vart þeim fjöl­miðlum sem reka sig heið­ar­lega og í sam­ræmi við lög. Þrot beggja hlaupa á hund­ruðum millj­óna króna án þess að mik­ið, eða eitt­hvað, fáist upp í kröf­ur. Á sama tíma hafa stærstu einka­reknu ljós­vaka­miðlar lands­ins runnið saman við fjar­skipta­fyr­ir­tæki, þar sem áherslan til lengri tíma virð­ist ætla fyrst og fremst að vera á afþr­ey­ingu, ekki gagn­rýna frétta­mennsku.

Þá hafa stærstu einka­reknu fjöl­miðla­fyr­ir­tæki lands­ins verið rekin á kostnað sér­hags­muna­afla árum sam­an, með millj­arða króna tapi. Þar eru aðrar for­sendur en rekstr­ar­legar sem ráða för í því að halda við­kom­andi miðlum í jafn umfangs­miklum rekstri og raun ber vitni.

Öll þessi fram­ganga hefur valdið miklum skaða á fjöl­miðlaum­hverf­inu.

Trump er víða

Orð­ræða um fjöl­miðla og til­gang þeirra, sér­stak­lega á flokkspóli­tískum for­send­um, hefur ekki síður verið skað­leg hér­lend­is. Á örfáum árum höfum við upp­lifað það að for­maður fjár­laga­nefndar bein­línis hót­aði að skera niður fjár­lög til RÚV vegna þess að henni mis­lík­aði frétta­flutn­ingur fyr­ir­tæk­is­ins, á árunum 2013-2016 voru fjöl­miðlar ítrekað ásak­aðir um loft­árásir á sitj­andi valda­menn og voru skil­greindir sem óvinir ráð­andi afla af þeim sjálf­um. Bjarni Bene­dikts­son skrif­aði á Face­book fyrir rúmu ári að íslenskir fjöl­miðlar væru „lítið annað en skel, umgjörð utan um starf­semi þar sem hver fer fram á eigin for­send­um.“ Í umræðum á Alþingi í kjöl­farið sagði hann að það væri sín upp­­lifun að fjöl­miðlar á Íslandi ræktu ekki aðhalds­­hlut­verk sitt.

Eftir síð­ustu kosn­ingar ákvað hann að kenna fjöl­miðl­um, að minnsta kosti að hluta, um hversu slæm orð­ræðan á Íslandi væri orðin vegna þess að þeir „elski skandala“. Það væri sem sagt ekki þeir sem fram­kvæmdu „skandal­ana“ sem væru ábyrgir, heldur þeir sem opin­ber­uðu þá.

Þessi orð­ræða er í takt við það sem er að gera á öðrum stað í heim­in­um, Banda­ríkj­un­um. For­seti þess lands ásak­aði frjálsa og gagn­rýna fjöl­miðla þar í landi um að vera óvinir almenn­ings snemma á þessu ári. Það heilaga stríð hans hefur síðan magn­ast upp dag frá degi. Það er rétt að muna að þar fer maður sem lýgur nær dag­lega í starfi, og finnst ekk­ert athuga­vert við það.

Gagn­rýni Trump og gagn­rýni stjórn­mála­manna hér­lend­is, og fylgitungla þeirra, bygg­ist sjaldn­ast á efn­is­legu inni­haldi. Hún byggir á sam­sær­is­kenn­ingum eða órök­studdum full­yrð­ingum og til­finn­ingum sem stang­ast oftar en ekki á við stað­reynd­ir.

Til­gang­ur­inn er að hemja frjálsa fjöl­miðlun og stýra umræðu. Eða að minnsta kosti væng­stýfa hana.

Inni­stæðu­lausar hót­anir og lög­bann

Þessi aðför að íslensku fjöl­miðla­frelsi, og hlut­verki virkra gagn­rýnna fjöl­miðla fyrir virkt lýð­ræði, tók á sig sína skugga­leg­ustu mynd á síð­ustu vik­unum fyrir kosn­ing­ar. Þá gerð­ist tvennt.

Í fyrsta lagi var sett lög­bann á umfjöllun Stund­ar­innar upp úr gögnum Glitnis sem gerði það að verkum að mið­ill­inn gat ekki skrifað fleiri fréttir uppúr þeim í aðdrag­anda kosn­inga. Stundin hafði, líkt og hún hefur oft áður haft, ein­blínt á umfjöllun um fjár­mál þáver­andi for­sæt­is­ráð­herra og fjöl­skyldu hans. Það er alveg eðli­legt að hafa skoðun á þeim fók­us, en það dregur ekki úr rétti mið­ils­ins til að segja fréttir sem byggja á gögn­um. Les­and­inn dæmir svo þær fréttir út frá sinni upp­lif­un.

Það er stór­merki­legt, og raunar ótrú­legt, að ekki var kraf­ist lög­banns yfir öðrum miðlum sem birtu fréttir upp úr sömu gögnum þar sem umfjöll­un­ar­efnið var ann­að. T.d. Kjarn­anum sem hefur að því er virð­ist sömu, eða að minnsta kosti sam­bæri­leg, gögn undir höndum og Stundin og hefur birt fréttir úr þeim. Lög­bann á umfjöllun fjöl­mið­ils í aðdrag­anda kosn­inga er stór­kost­lega alvar­legt mál. Í því felst rit­skoð­un. Og rökin sem Glitnir hefur beitt fyrir sig í því máli eru sér­tæk gagn­vart Stund­inni, ekki almenn.

Í öðru lagi hót­aði fyrr­ver­andi for­­sæt­is­ráð­herra, Sig­­mundur Davíð Gunn­laugs­­son, því að stefna þremur fjöl­miðlum eftir kosn­­ingar vegna umfjöll­unar um Wintris-­­mál­ið. Kjarn­inn var aug­­ljós­­lega einn þeirra miðla. Umfjöll­unin var sönn, byggði á opin­berum gögnum og er óhrekj­an­leg, enda hefur Sig­mundur Davíð aldrei gert efn­is­­lega athuga­­semd við í frétta­­flutn­ingi Kjarn­ans um Wintris-­­mál­ið.

Þrátt fyrir að tæp­lega tveir og hálfur mán­uður sé lið­inn frá því að hótun fyrr­ver­andi for­sæt­is­ráð­herra, sem er sterk­efn­aður og hefur nægt bol­magn til að ráð­ast í til­hæfu­lausar mál­sóknir án mik­illa fjár­hags­legra afleið­inga, var sett fram í Morg­un­blað­inu þá bólar ekk­ert á máls­höfðun hans. Enda ekki hægt að stefna fjöl­miðlum fyrir að segja satt. Að minnsta kosti ekki með neinum árangri. Til­gangur hans með hót­un­inni hefur því verið ann­ar. Þessi hótun er ein alvar­leg­asta aðför að frjálsri lýð­ræð­is­legri umræðu sem sett hefur verið fram hér­lend­is.

Svo það sé sagt þá felst ekki í ofan­greindu sú skyn­villa að íslenskir fjöl­miðlar geri ekki mis­tök. Þau gera þeir svo sann­ar­lega. Þegar mis­tök eru gerð þá þarf að við­ur­kenna þau, reyna að bæta fyrir þau með skýrri upp­lýs­inga­gjöf og læra af þeim. Flestir íslenskir fjöl­miðlar virð­ast hafa það að leið­ar­ljósi. Þannig er því að minnsta kosti háttað á Kjarn­an­um.

For­set­inn og brest­ur­inn

For­seti Íslands gerði þjóð­fé­lags­um­ræð­una að umræðu­efni í ræðu sinni við setn­ingu Alþingis í gær.

Hann gagn­rýndi þar harka­lega nafn­lausan áróð­ur, þar sem fylg­is­menn ákveð­inna flokka réð­ust með lyg­um, hálf­sann­leik og dylgjum á bæði póli­tíska and­stæð­inga og fjöl­miðla, án þess að for­svars­menn þeirra flokka sem nutu góðs að óhróðr­inum gerðu neitt til að for­dæma athæf­ið. For­set­inn sagði: „viljum við að mikið beri á aug­lýs­ing­um, skömmum og útúr­snún­ingi sem eng­inn þorir að gang­ast við? Viljum við að á vett­vangi fjöl­miðla verði skilin óskýr á milli frétta og áróð­urs, milli stað­reynda og skoð­ana þess sem flytur þær? Lengi hefur þótt lít­il­mann­legt í okkar sam­fé­lagi að vega úr laun­sátri, að villa á sér heim­ild­ir[...]Víða um heim gætir auk­ins uggs vegna þeirra áhrifa sem sam­fé­lags­miðl­ar, upp­lýs­inga­veitur og óprút­tnir val­hafar geta haft á skoð­anir fólks, skoð­anir fjöld­ans. Ýmsir ótt­ast að sífellt fleiri fest­ist í fjötrum for­dóma og falskra frétta, ger­ist þráir og for­hert­ir, frekar en að njóta þess frelsis sem felst í að kynn­ast fjöl­breyttum hug­myndum og ólíkum sjón­ar­mið­u­m.“

Í ræðu sinni komst Guðni Th. Jóhann­es­son nokkuð nærri kjarna vanda­máls­ins sem fjöl­miðlar glíma við. Nei­kvæðu áhrif sam­fé­lags­miðla á fjöl­miðla og þau óskýru mörk sem verða á milli stað­reynda og áróð­urs eða skoð­ana.

Það er mark­aðs­brestur til staðar fyrir íslenska fjöl­miðla. Hann felst í því að í dag fer feiki­lega stór hluti af neyslu á þeim fram í gegnum sam­fé­lags­miðla. Hvort sem okkur líkar betur eða verr þá er það stað­an. Nær allir lands­menn eru á Face­book og fjöl­miðla­notkun þeirra stýr­ist að stóru leyti af því sem Face­book- straum­ur­inn sýn­ist þeim.

Svo það sé sagt þá hefur þessi þróun jákvæðar hliðar fyrir lýð­ræð­is­lega umræðu. Hún gerir það að verkum að það er hægt að stofna fjöl­miðil eins og t.d. Kjarn­ann án þess að leggja út í kostn­að­ar­sama fjár­fest­ingu í t.d, prentun og dreif­ingu eða í bún­aði til að búa til ljós­vaka­efni. Birt­ing efn­is­ins fer ein­fald­lega fram á vef­síðu mið­il­is­ins og deif­ing­ar­píp­urnar eru m.a. sam­fé­lags­miðl­arn­ir.

Þá hafa hlið­verðir umræð­unnar verið fjar­lægð­ir. Fjöl­miðlaum­hverfið virkar ekki lengur þannig að hand­­fylli hlið­varða í rit­­stjóra­stólum með rík póli­­tísk tengsl geti stýrt því hvað verð­s­­kuldi umræðu og hvað ekki. Með til­­komu sam­­fé­lags­miðla, inter­nets­ins og snjall­síma eru allir sem vilja þátt­tak­endur í umræð­unni og geta nálg­­ast upp­­lýs­ingar til að móta sér skoð­­anir sjálfir, í stað þess að vera fóðraðir af slíkum af gömlu hlið­vörð­unum og stjórn­­­mála­­mönn­­um.

Menn­ing­ar­bylt­ingar á borð við þá sem nú stendur yfir vegna kyn­bund­ins ofbeldis gagn­vart kon­um, og kerf­is­lægri vald­níðslu karla gegn þeim, gætu aldrei átt sér stað nema vegna þess sam­taka­máttar sem hægt er að virkja í gegnum sam­fé­lags­miðla.

Óljóst hvað stjórn­völd ætla sér

En það eru líka nei­kvæðar hliðar á þess­ari þró­un, og þær eru sífellt að verða ógn­væn­legri. Það má í raun færa rök fyrir því að helsta ógnin sem steðjar að lýð­ræð­is­legri umræðu sé veik­ing hefð­bund­inna fjöl­miðla og síaukun áhrif sam­fé­lags­miðla á borð við Face­book. Þau áhrif eru ekki ein­ungis bundin við miðlun fals­frétta og áróð­urs sem bland­ast saman við rétt unnið fjöl­miðla­efni, heldur líka rekstr­ar­leg.

Miðlar eins og Face­book, Google og Youtube, sem neita að skil­greina sig sem fjöl­miðla né við­ur­kenna að þeir hafi stór­kost­legt dag­skrár­vald, taka til sín sífellt stærri sneið af aug­lýs­inga­tekjum hér­lend­is. Aug­lýs­inga­tekjur íslenskra fjöl­miðla árið 2015 voru helm­ingi minni en þær voru að raun­virði árið 2007, sam­kvæmt tölum Hag­stofu Íslands.

Þessir aðilar hagn­ast á fram­leiðslu íslenskra fjöl­miðla á frétta­efni. Það dregur not­endur í straum­inn þeirra. Þeir rukka hins vegar fjöl­miðl­anna sem fram­leiða það efni fyrir aðgang, í stað þess að greiða fyrir efn­ið. Þeir mega aug­lýsa vörur sem bannað er að aug­lýsa á Íslandi með lög­um, eins og áfengi og veð­mála­fyr­ir­tæki. Og þeir borga enga skatta af þeim tekjum sem þeir afla á Íslandi. Í þessu er mark­aðs­brest­ur­inn fólg­in.

Það er mjög óljóst hvað stjórn­völd ætla sér að gera til að takast á við þá stöðu sem er uppi á íslenskum fjöl­miðla­mark­aði. Stjórn­ar­sátt­mál­inn segir lítið annað en að það eigi að end­ur­skoða skatta­legt umhverfi þeirra. Hér á neðan má sjá tvo af þremur leið­togum rík­is­stjórn­ar­innar takast á um fjöl­miðla á Alþingi fyrir rúmu ári. Erfitt er að lesa í hver stefna þeirra í mála­flokknum er.

Æski­legt væri að stjórn­völd myndu nálg­ast málið út frá þeim mark­aðs­bresti sem greint er frá hér að ofan. Þ.e. bæði með því að skerpa lagaum­hverfið og eft­ir­fylgni með fram­kvæmd þeirra þannig að fjöl­miðlar í sam­keppni geti ekki falið áhrifa­vald eða tekið þátt í sam­keppn­is­rekstri með ólög­mætum hætti árum sam­an, og með því að nálg­ast þann brest sem skatt­frjáls hlut­deild alþjóð­legra sam­fé­lags­miðla í fyrri tekjum íslenskra fjöl­miðla hefur skap­að.

Það þyrfti að ger­ast á jafn­ræð­is­grund­velli þannig að greiðslur yrðu ekki hlut­falls­leg­ar, heldur tak­mark­aðar við ákveðið árlegt hámark á ári, líkt og gert er t.d. í end­ur­greiðslum vegna rann­sókna og þró­un­ar. Allir sem myndu upp­fylla sett skil­yrði gætu fengið greitt upp að því þaki. Svo í fram­tíð­inni, þegar ríkið væri farið að inn­heimta virð­is­auka­skatt af alþjóð­legum fjöl­miðl­u­m/­sam­fé­lags­miðlum sem hafa tekjur í íslensku hag­kerfi, þá væri hægt að nýta það fjár­magn til að greiða fyrir mark­aðs­brest­inn.

Að þessu sögðu þá kennir reynslan okkur að treysta ekki á stjórn­mála­menn til að leysa vanda fjöl­miðla. Það hefur enda ekk­ert verið gert til þess á ára­tug sem verður að skil­grein­ast sem mesta breyt­ing­ar­tíma­bil í fjöl­miðla­sög­unni. Að minnsta kosti hingað til.

Þótt rekstr­ar­um­hverfið sé erfitt þá hefur Kjarn­anum til að mynda tek­ist að ná jafn­vægi í sínum rekstri. Það hefur kostað blóð svita og tár en með feiki­legum stuðn­ingi ykk­ar, les­enda okk­ar, er rekstur okkar orð­inn sjálf­bær. Og okkur hefur tek­ist að styrkja starf­sem­ina jafnt og þétt eftir því sem stuðn­ing­ur­inn hefur auk­ist.

Við erum stolt af því að hafa aldrei tekið ólög­leg lán í opin­berum gjöld­um, aldrei tekið banka­lán, aldrei falið eign­ar­hald, alltaf gert upp við alla á réttum tíma og rekið mjög ábyrgan rekstur þar sem sveiflur hafa verið teknar út í gegnum laun stjórn­enda.

Takk fyrir okk­ur. Hægt er að ger­ast stuðn­ings­maður Kjarn­ans hér.