Und­an­farnar vikur hefur mikið verið fjallað um skóla­mál. Stjórn­mála­flokkar hafa ályktað, umfjöllun verið áber­andi um kenn­ara­mennt­un, starfs­menntun og fleira mætti telja. Yfir­vof­andi kenn­arskortur grunn­skóla, löngu þekktur kenn­ara­skortur leik­skóla og fleira hafa kallað á lausnir til að fá fleiri í kenn­ara­nám. Spurt hefur verið hvers vegna við erum ekki að ná árangri í að heilla ungt fólk í verk­nám, en sú bar­átta hefur staðið í lið­lega hálfa öld. Þá takast menn á um mis­mun­andi rekstr­ar­form skóla. For­maður FG, Ólafur Lofts­son, hefur bent á að það séu þús­undir ein­stak­linga sem eru með rétt­indi en starfa ekki við kennslu.

Getur verið að við séum ekki að horfa á málið úr réttri átt? Að það sé ekki nem­endum að kenna að ekki fáist fleiri í verk­nám? Að það séu ekki ein­göngu fjár­munir sem heilla fólk inn í kennslu­stof­urnar til að vinna með ungu fólki og börn­um?

Þegar rætt er um skóla­mál hér á landi þá snýst umræðan ákaf­lega mikið um rekstur skóla­stofn­ana og skóla­stiga. Þannig eru launa­mál þeirra sem hjá skól­unum starfa afskap­lega ofar­lega í umræð­unni. Hvernig væri að ræða sífellt marg­brotn­ari aðstæður í skóla­stof­unni, flókn­ara agaum­hverfi og skort á sam­stöðu milli skól­anna og sam­fé­lags­ins?

Það virð­ist vera þægi­leg lausn í umræð­unni að horfa á skóla­kerfið og velta vöngum yfir rekstraformum og launa­kjör­um. Eiga skólar að vera einka­rekn­ir, reknir af sveit­ar­fé­lögum eða ríki? Eiga fram­halds­skólar að vera bekkj­ar­kerf­is­skólar eða áfanga­skól­ar? Hvernig eflum við starfs­nám, hversu mikla fjár­muni þarf til þess?

Þjóð­kjörnir full­trúar fara oft mik­inn um Pisa könn­un­ina, fjár­muni sem skólar soga til sín og kannski ekki síst um það hvernig skóla gengur að halda sig innan ramma fjár­laga. Sam­tök kenn­ara ræða vita­skuld aðal­lega launa­mál og ráðu­neyti mennta­mála læðir út námskrám með alls­konar frá­bærum til­lögum sem það fylgir illa eft­ir.

Umræðan um til­gang skóla­starfs, mark­mið skóla­starfs og inn­tak þess er frekar lítið áber­andi ef satt skal segja.

Skóla­kerf­ið, frá leik­skóla til fram­halds­skóla hefur til­gang sem lýst er í annarri laga­grein allra laga­bálkanna um þessi skóla­stig. Þar eru talin upp atriði sem skól­inn á að sinna og segir m.a. í ofan­greindum lögum að hlut­verk skóla sé: „að stuðla að alhliða þroska allra nem­enda og virkri þátt­töku þeirra í lýð­ræð­is­þjóð­fé­lagi með því að bjóða hverjum nem­anda nám við hæfi.“ Þá eru talin upp atriði sem skól­inn skal leit­ast við að sinna en þau eru t.d. að „efla sið­ferð­is­vit­und, ábyrgð­ar­kennd, víð­sýni, frum­kvæði, sjálfs­traust og umburð­ar­lyndi nem­enda, þjálfa þá í öguðum og sjálf­stæðum vinnu­brögð­um, jafn­rétti og gagn­rýn­inni hugs­un“ svo nokkuð sé nefnt.

Þessi laga­grein og inn­tak hennar er afar sjaldan til umræðu, innan skól­anna, úti í sam­fé­lag­inu eða af hálfu lög­gjafans. Það kann því að vera rétt að spyrja sig hvort það þurfi að leita nýrra leiða til að efla í raun þá þætti sem menn segj­ast vilja efla.

Tökum starfs­nám­ið. Það er búið að tala um að efla það svo árum skiptir en með litlum árangri. Kannski þarf að skoða nýjar leið­ir. Ill­ugi Gunn­ars­son, fyrrum mennta­mála­ráð­herra benti á það ítrekað að það væri ekki við hæfi að neita ung­mennum um verk­nám vegna þess að þau væru ekki með samn­ing við meist­ara, eins og kraf­ist er í sumum grein­um. Þarna er eitt. Annað er að verð­andi nýnemar heyra orðið á göt­unni um með­al­aldur nem­enda í verk­námi sem er sagður vera lið­lega 20 ár, sem mun hafa fælandi áhrif á börn og for­eldra. Kannski þarf að skoða þennan flöt? Heil­brigð­is­greinar eiga undir högg að sækja m.a. vegna umræð­unnar um heil­brigð­is­kerf­ið. Það virð­ist ekki spenn­andi vett­vangur rétt sem stend­ur.

Annað sem hefur án efa mikil áhrif á umræð­una um fram­halds­skóla er sú umfjöllun sem fer af stað um það hver sé vin­sæl­asti skól­inn. Þetta ger­ist í lok mars, byrjun apríl á hverju ári og byggir á for­inn­ritun 10. bekk­inga í fram­halds­skóla. Val nem­enda í for­inn­ritun byggir á vænt­ingum þeirra til eigin náms­ár­ang­urs sem eru ekki endilga raun­hæf­ar.

Fjöl­miðlar fjalla ekki um þennan vin­sælasta skóla út frá starfi hans, inn­taki hans og öðrum góðum hlutum sem þar fara fram. Hann er ann­ál­aður fyrir félags­líf og þykir und­ir­búa nem­endur sína vel undir frekara nám svo fátt eitt sé nefnt. Um þetta er ekki fjall­að.

Sama gildir um aðra skóla. Metn­að­ar­fullir kórar og leik­verk, grósku­mikið félags­líf, skóla­stefnur s.s. Heilsu­efl­andi fram­halds­skóli, afreks­svið, starfs­brautir fyrir nem­endur með þroska­frá­vik, þjón­usta vegna alls­konar náms­erf­ið­leika, sál­fræði­þjón­usta, jafn­rétt­isum­ræða og kynja­fræði, sam­starf lista­skóla og bók­náms­skóla, inn­leið­ing og beit­ing núvit­undar á öllum skóla­stig­um. Allt er þetta og margt fleira í gangi en vekur ekki áhuga fjöl­miðla.

Birt­ist starf fram­halds­skól­anna í fjöl­miðl­um? Jú, útskrift­ir, sér­lega á vor­in, fá nokkra umfjöll­un, sér­lega þegar um stúd­enta er að ræða. Við sjáum sömu skól­ana í Gettu betur í sjón­varpi ár eftir ár en sú keppni end­ur­speglar ekki skóla­starf. Það verður fróð­legt að sjá hvaða áhrif það hefur að nýir sig­ur­veg­arar hafa birst und­an­farin ár.

Hvað kenn­ara­skort­inn varðar þá væri kannski rétt að fá fram umræðu um til­gang og mark­mið skóla­starfs. Að setja upp eins­konar sam­fé­lags­sátt­mála um þessi atriði, tryggja það að skól­arnir geti staðið undir þeim nið­ur­stöðum og koma á friði í þessu stór­feng­lega kerfi þannig að stjórn­end­ur, kenn­arar og aðrir starfs­menn viti stöðu sína, viti að hverju þeir ganga, viti hvers sé vænst og viti að þeir njóti trausts. Eins og staðan er í dag þá líður skóla­fólki oft eins og það sé við störf í fúa­mýri og hafi ekki fast land að standa á.

Launa­mál, kerf­is­mál, rekstr­ar­mál og Pisa hafa tröll­riðið umræðum um skóla­starf í ára­tugi og á sama tíma hafa ýmis flókin verk­efni marg­fald­ast og marka­línur orðið óljós­ari.

Hví skyldum við vilja verða efst í Pisa? Höfum við áhuga, sem sam­fé­lag, að breyta því sem breyta þarf til að það sé hægt? Viljum við utan­bók­ar­lær­dóm eins og Singa­pore leggur áherslu á? Viljum við greiða laun eins og Finnar gera? Viljum við verk­lag eins og kraf­ist er í Ont­ario? Þetta er órætt með öllu.

Í raun og veru geta menn rif­ist um Pisa eins og þeir vilja, kerfi skóla­starfs og fjár­mál mega fara í sama far­veg. Á meðan menn eru að bera sig saman við önnur lönd að sumu leyti en sleppa lyk­il­at­riðum í þeim sam­an­burði þá komumst við næsta lítið áfram. Þannig má nefna til dæmis að í flestum nágranna­löndum okkar fá nem­endur í fram­halds­skólum náms­styrki auk þess sem náms­gögn eru ókeypis eða því sem næst.

Að mínu viti er það mik­il­vægt að stofna til sam­fé­lags­legrar umræðu sem þarf að snú­ast um inn­tak og til­gang skóla­starfs. Umræðan ætti að hafa þann til­gang að leiða fram hvað þarf til að ná þeim til­gangi sem sam­mæli verður um og byggja upp það inn­tak sem þar kæmi fram.

Inn í þá umræðu er rétt að draga nem­endur og starfs­fólk skól­anna og spyrja hvar þörfin sé brýn­ust. Þá mætti hafa með ráðu­neyt­is­fólk, þing­menn, skóla­stjórn­endur og for­eldra. Það gæti einmitt orðið fróð­legt að hafa nem­endur efst á list­an­um.

Skóla­starf er ekki kostn­að­ur. Skóla­starf er fjár­fest­ing til fram­tíð­ar. Við þurfum að hafa þol­in­mæði til að fjár­festa til lengri tíma. Skyndi­legar breyt­ing­ar, skamm­tíma­sjón­ar­mið og end­ur­tekin átök um sömu málin þjóna ein­göngu því að skaða skóla­starf­ið. Það hvaða form það tek­ur, bekkir, áfang­ar, ára­fjöldi o.s.frv. eru síðan þeir val­kostir sem skól­arnir velja úr þegar stefnan liggur fyr­ir.

Það skiptir engu máli eftir hvaða kerfi skóli starfar. Það eru verk­lag­ið, hug­mynda­fræð­in, lausn­ar­miðað starf og upp­byggi­legur hugs­ana­gangur sem skipta mun meira máli. Jákvæður og kær­leiks­ríkur skóla­bragur vega þyngra en nokk­urt kerfi.

Ég full­yrði að á meðan órói er á kenn­ara­stofum í skólum lands­ins, vegna launa­kjara, óljósra vinnu­krafna og sífellt flókn­ara starfs­um­hverfis þá verður erfitt að heilla fólk í kenn­ara­nám. Ég full­yrði einnig að það verði að breyta umgjörð starfs­náms áður en menn sjái breyt­ing­ar. Og loks er ég næsta sann­færður um það að ef not­aðir eru rangir mæli­kvarðar á skóla­starf, þá fáum við aldrei not­hæfar nið­ur­stöð­ur.

Pen­ingar og kerfi eru ekki það sem mótar skóla­starf. Það er sam­fé­lagið sem gerir það. Með því sýnir það þann metnað sem í því býr gagn­vart börn­unum sín­um, þeim sem taka við land­inu og eiga að stjórna því síð­ar.

Viljum við ekki und­ir­búa þau svo vel að þau geti tekið við og kannski bætt fyrir það sem illa fór hjá þeim sem á undan fóru? Gera eins­konar sam­fé­lags­sátt­mála. Þegar hann liggur fyrir getum við farið að ræða fjár­mál, kerfi og við­líka. Ekki fyrr.

Höf­undur er skóla­meist­ari Flens­borg­ar­skóla