„Hvernig á að haga sauð­fjár­rækt­inni svo hún verði ekki á kostnað lands­ins, eins og löngum hefur vilja við brenna – tryggt að landið sé ekki eins og nú háð upp­blæstri og eyð­ingu af mis­kunn­ar­lausum ágangi fjár­ins á við­kvæmum gróð­ur­svæð­un­um? ….. Er ekki sjálf­sagt að alfriða fyrir ágangi við­kvæm gróð­ur­svæði og byggð og óbyggð þar sem gróð­ur­mold­in, dýr­mæt­asti auður lands­ins, fær nú óhindrað að feykj­ast burt vegna þess að sauðfé slítur jafn­óðum hverja plöntu sem gerir til­raun til að binda jarð­veg­inn?“ „Öllum þessum spurn­ing­um, og reyndar mörgum fleiri, þarf að svara …….  það þarf að svara þeim á vís­inda­legan hátt að und­an­geng­inni rann­sókn og hefja nýskipan mála í sam­ræmi við hin réttu svör“.1  

Svo skrif­aði Hall­dór Lax­ness í grein fyrir nær 80 árum.  Hall­dór benti rétti­lega á að ákvarð­anir varð­andi fram­leiðsl­una og land­kosti þurfa að byggja á vís­inda­legum gögn­um.  Slíkra gagna hefur reyndar verið aflað, m.a. var jarð­vegs­rof kort­lagt í land­inu öllu fyrir um ald­ar­fjórð­ungi. Sá er þetta ritar tók virkan þátt í þeirri vinnu.  Og í kjöl­farið var um síðir ákveðið að tengja styrki við land­kosti með „land­nýt­ing­ar­þætti gæða­stýr­ingar í sauð­fjár­rækt“. Samdar voru reglur og Land­græðslu rík­is­ins falin hluti fram­kvæmd­ar­inn­ar. Ábyrgðin hvílir þó hjá Bún­að­ar­stofu MAST. Og með síð­ari tíma breyt­ingum er ábyrgð Land­græðsl­unnar orðin fremur óljós. Hjá MAST starfar eng­inn fag­maður á sviði ástands lands að ég best veit. Fyrr­nefndi land­nýt­ing­ar­þáttur gæða­stýr­ing­ar­innar er tölu­vert not­aður til að halda því fram að beit á Íslandi sé sjálf­bær, að sauð­fjár­fram­leiðsla taki mið af land­kostum, enda háð gæða­stýr­ingu.  Fram­kvæmdin hefur þó verið mjög á huldu. Hún hvílir á ansi dulúð­legri grein­ar­gerð þar sem grimmt er vísað til laga um afrétt­ar­mál frá 1969 og laga um land­græðslu frá 1965. Það vill svo til að ýmis­legt hefur gerst í umhverf­is­málum síðan 1969, jafn­vel ris­inn sér­stakur laga­bálkur um umhverf­is­mál og nátt­úru­vernd á nútíma­legum grunni og ráðu­neyti til halds og trausts. Því er það svo að fram­kvæmd land­nýt­ing­ar­þáttar gæða­stýr­ing­ar­innar vekur tölu­verða for­vitni.  Er þetta gott kerfi? Virkar það? Það er sann­ast að sega afar mik­il­vægt að hægt sé að kanna og sann­reyna með hvaða hætti land­nýt­ing­ar­þáttur gæða­stýr­ingar í sauð­fjár­rækt virk­ar. Millj­arð­arnir sem almenn­ingur greiðir með fram­leiðsl­unni ár hvert eru engir smá­pen­ingar og það er hreint bráð­nauð­syn­legt að stjórn­sýsla af þessu tagi sé opin.

Því reyndi sá er þetta ritar að afla upp­lýs­inga um fram­kvæmd land­nýt­ing­ar­þáttar gæða­stýr­ing­ar­innar hjá til þess bæru stjórn­valdi, Bún­að­ar­stofu MAST.  Fékk alúð­legar við­tök­ur, en afar litlar upp­lýs­ing­ar. Veg­ferðin end­aði að lokum í blind­götu og erind­is­leysu. Utan­frá séð virð­ist kerfið var eig­in­lega sjálf­hverft og lokað innan í sjálfu sér.  Því var leitað lið­sinnis „úr­skurð­ar­nefndar um upp­lýs­ing­ar­mál“ sem leysir úr ágrein­ings­málum um aðgang almenn­ings að upp­lýs­ingum hjá stjórn­völd­um. Eiga upp­lýs­ingar um hvað liggi að baki vott­unar á sjálf­bærri land­nýt­ingu og greiðslum úr rík­is­sjóði sam­kvæmt því að vera opin­berar upp­lýs­ing­ar?  Hvort búin stand­ist vottun yfir höf­uð? Eiga nöfn býl­anna sem hljóta stuðn­ing­inn að vera leynd­ar­mál? Á fjár­fjöldi á búum sem hljóta styrki af þessu tagi að vera öllum ljós? Eiga stuðn­ings­greiðslur sam­fé­lags­ins til land­bún­aðar almennt að vera leynd­ar­mál eða opin­berar upp­lýs­ingar og öllum aðgengi­leg­ar?

Úrskurður nefnd­ar­innar liggur fyr­ir­.2  Ljóst er að upp­lýs­ingar um fram­kvæmd land­nýt­ing­ar­þáttar gæða­stýr­ingar í sauð­fjár­fram­leiðslu, þ.e. land­bóta­á­ætl­anir og nýt­ingu beiti­lands skulu vera opin­ber gögn.  Þar eru upp­lýs­ingar um fjölda fjár á búum ekki und­an­skyld­ar. Sumt er þó óút­kljáð að sinni, m.a. hvort allar upp­lýs­ingar um stuðn­ings­greiðslur skulu vera opin­ber­ar.  Áður þarf Bún­að­ar­stofa MAST að svara erindi mínu með lög­form­legri hætti er varðar þá þætti og kannski verður svarið jákvætt og upp­lýsandi– hver veit? Það er ljóst að nú getur fag­fólk jafnt sem almenn­ingur aflað upp­lýs­inga og farið í saumana á því með hvaða hætti ákvarð­anir eru teknar um hvort sauð­fjár­beit telj­ist með ásætt­an­legum hætti og sé þar af leið­andi land­bún­aður sem er verður stuðn­ings sam­borgar­anna.  Þessum áfanga ber að fagna. Eftir er að skoða og meta afrakst­ur­inn þegar hann berst.

Höf­undur er jarð­vegs­fræð­ingur og pró­fessor við Land­bún­að­ar­há­skóla Íslands.

1. Hall­dór Lax­ness, Land­bún­að­ar­mál. Grein í bók­inni Vett­vángur dags­ins  frá árinu 1942. End­ur­út­gefið í bók­inni Land­kost­ir. Úrval greina um sam­búð lands og þjóð­ar, 1927-1984. Ekki sam­felld til­vitn­un.

2.  Úrskurður Úrskurð­ar­nefndar um upp­lýs­inga­mál um aðgengi að upp­lýs­ingum um gæða­stýrða fram­leiðslu (747 2018).