For­sagan

Fyrir nokkrum vikum náð­ust kjara­samn­ingar fyrir meg­in­hluta félags­manna í verka­lýðs­fé­lögum lands­ins. Ferlið sem leiddi til þeirrar ánægju­legu nið­ur­stöðu var að ýmsu leyti athygl­is­vert og lær­dóms­ríkt fyrir alla sem að því stóðu. Hér er gerð til­raun til að lýsa því og aðdrag­anda þess nánar og draga af því lær­dóma handa þeim sem vilja skilja það bet­ur.

Kjara­bar­átta verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar setti mik­inn svip á þjóð­lífið á árunum 1950-1990. Verk­föll voru all­tíð og leiddu oft til veru­legra launa­hækk­ana í pró­sentum en þeim var síðan mætt með hækk­uðu verð­lagi á inn­lendri vöru og þjón­ustu. Útflutn­ings­at­vinnu­vegir köll­uðu þá á lækkað gengi krón­unnar og hún var lækkuð hand­virkt sem kallað er, það er með sér­stökum ákvörð­unum rík­is­stjórnar eða seðla­banka. Geng­is­lækk­unin leiddi til minni kaup­máttar launa­tekna þegar upp var stað­ið, jafn­vel í svipað horf og hann hafði verið áður en samn­ingar voru gerð­ir. Vísi­tölu­trygg­ing launa bætt­ist við þessa mynd og flækti hana enn frek­ar.

Þessi gangur mála hvað eftir annað sætti að sjálf­sögðu gagn­rýni flestra aðila og það leiddi að lokum til svo­kall­aðrar þjóð­ar­sáttar á árunum kringum 1990, en hún fólst í stuttu máli í því að menn féllust á að halda krónu­tölu­hækk­unum launa í hófi gegn því að þeim yrði ekki jafn­harðan velt út í verð­lag­ið.

Með þessu er þó ekki öll sagan sögð um kjara­bar­áttu þessa tíma­bils því að verka­lýðs­hreyf­ingin náði þá fram ýmsum atriðum sem birt­ust í margs konar kjara­bótum og auknum rétt­indum utan launa­umslags­ins. Má þar nefna stytt­ingu vinnu­vik­unnar (úr 48 stundum í 44 og síðan í 40 stund­ir), veru­lega leng­ingu orlofs, styrkt­ar­sjóði, sjúkra­sjóði og veik­inda­rétt­indi, atvinnu­leys­is­trygg­ing­ar, hækk­andi almanna­trygg­ingar og líf­eyr­is­sjóði. Þessar kjara­bætur eru flestar verð­tryggð­ar; þær hald­ast sjálf­krafa í hendur við launa­hækk­anir og skerð­ast því yfir­leitt ekki af verð­bólgu. Launa­fólk í land­inu nýtur því góðs af flestum þessum atriðum enn þann dag í dag, 30-70 árum eftir að þau komust á.

Með þjóð­ar­sátt­inni ger­breytt­ist ferli kjara­mála í land­inu eins og alþjóð veit. Í fyrstu virt­ist sem allt léki í lyndi og flestir voru ánægðir með hina nýju til­hög­un. En smám saman komu fram alvar­legar veilur í henni, einkum vegna svo­kall­aðrar nýfrjáls­hyggju sem varð til þess að rík­is­valdið lædd­ist smám saman undan þeim skuld­bind­ingum sem þjóð­ar­sáttin fól í sér gagn­vart því. Þannig þyngd­ust skattar á lág­tekju­fólk smám saman veru­lega og bætur almanna­trygg­inga lækk­uðu vegna skerð­inga af völdum líf­eyr­is­kerf­is­ins, svo að dæmi séu tek­in. Lít­ill vafi leikur á því að þessi lævísi og þessi skamm­sýni rík­is­valds­ins átti veru­legan þátt í að skapa þá óánægju og ólgu sem birt­ist í aðdrag­anda lífs­kjara­samn­ing­anna á síð­ustu tveim árum. Þannig rætt­ist hið forn­kveðna, að sök bítur sek­an.

Ný kyn­slóð hefur látið til sín taka í verka­lýðs­hreyf­ing­unni á síð­ustu árum, og á síð­asta ári urðu athygl­is­verð skoð­ana­skipti milli nýja hóps­ins og hinnar eldri for­ystu Alþýðu­sam­bands­ins. Unga fólkið taldi að bar­áttu­að­ferðir þjóð­ar­sátt­ar­innar hefðu gengið sér til húð­ar, meðal ann­ars vegna þess sem hér var sagt um síg­andi flótta rík­is­valds­ins frá skuld­bind­ingum sínum og um versn­andi kjör lág­tekju­fólks af þeim sök­um. Nú þyrfti að snúa aftur til fyrri aðferða með harð­ari bar­áttu og verk­föllum ef svo vildi verkast. Eldri for­ystan svar­aði með töfl­um, tölum og línu­ritum sem áttu að hennar mati að sýna hvernig þjóð­ar­sáttin hefði skilað meiri kaup­mátt­ar­aukn­ingu en verk­falla­leiðin hafði gert á ára­tug­unum '50-'90. En þá gleymd­ist að sjálf­sögðu hin mikla kjara­bót rétt­ind­anna sem náð­ist á því tíma­bili og áður var lýst.

Og svo mikið er víst að sá mikli byr sem hin nýja verka­lýðs­for­ysta hefur fengið í seglin er glöggt merki um að ný sjón­ar­mið hennar hafa hitt í mark, bæði í félög­unum sjálfum og eins meðal almenn­ings í land­inu. Nýfrjáls­hyggja og ójöfn­uður höfðu gengið úr hófi fram og nú vildu margir snúa við á þeirri braut og beita til þess til­tækum vopn­um.

Vand­aður und­ir­bún­ingur hefur skilað sér

For­vitni­legt er að skoða hvernig hin nýja verka­lýðs­for­ysta und­ir­bjó samn­inga­verk­efnið af sinni hálfu. Mikil og ígrunduð áhersla var frá byrjun lögð á að bæta kjör þeirra lægst­laun­uðu, meðal ann­ars með því að krefj­ast launa­hækk­ana um fasta krónu­tölu í stað pró­sentu­hækk­ana sem hafa ann­ars tíðkast eins lengi og elstu menn muna. Fast­heldni manna á þann sið kom glöggt fram í því að Sam­tök atvinnu­lífs­ins kusu að horfa alger­lega fram­hjá þessu atriði þegar þau birtu mynd sína af kröfum Efl­ingar og Starfs­greina­sam­bands­ins. Þannig settu þau fram stór­lega ýkta mynd af kröfum verka­lýðs­fé­lag­anna á vef­síðu sinni og hún kom síðan fram í öðrum fjöl­miðlum og í við­brögðum fjár­mála­ráð­herra. Þó að á þetta væri bent á opin­berum vett­vangi virð­ist ekki hafa verið beðist afsök­unar á þessum ómál­efna­legu vinnu­brögð­um. Varla er vafi á því að þetta hefur ekki orðið til að flýta samn­ingum

[ad­spot[Þá er vert að nefna að Efl­ing fékk sér­fróða og þraut­reynda menn, Ind­riða Þor­láks­son fyrr­ver­andi rík­is­skatt­stjóra og Stefán Ólafs­son pró­fess­or, til að gera vand­aða skýrslu um þróun skatta­mála, og síðan voru hug­myndir félag­anna í þeim málum byggðar á henni. Fjár­mála­ráðu­neytið lét þessa skýrslu hins vegar sem vind um eyru þjóta þegar það lagði fram fyrstu til­lögur sínar í skatta­mál­um. Þær sýndu skiln­ings­leysi á kröf­unni um bætt kjör lág­launa­fólks enda fengu þær dræmar við­tökur víð­ast hvar í sam­fé­lag­inu og ollu mörum von­brigð­um. Rík­is­stjórnin sem heild virð­ist hafa séð að sér síð­ar, þegar brandur verk­fall­anna var kom­inn á loft, og stór­bætti hún þá hug­myndir sínar í skatta­málum með því að færa áhersl­una í rík­ari mæli á lág­launa­hópa.

Vand­aður und­ir­bún­ingur eins og hér er lýst hefur ekki verið dag­legt brauð við gerð kjara­samn­inga hér á landi. Það yrði því gleði­efni ef allir aðilar samn­inga tækju upp þau vinnu­brögð að fá til liðs við sig sér­fróða menn sem mundu hjálpa þeim að skilja og meta þær hug­myndir og kröfur sem uppi eru öllum megin borðs­ins og breyta þannig marklitlu þófi í mark­visst sam­starf um hið sam­eig­in­lega mark­mið, að ná samn­ing­um.

Ávinn­ing­arnir

Miðað við fyrri sögu kjara­mála og kjara­samn­inga eru helstu ávinn­ingar lífs­kjara­samn­ing­anna þess­ir:

• Veru­leg og þörf bót á launa­kjörum hjá lág­launa­fólki.
• Rót­tæk breyt­ing á skatta­málum og barna­bótum þeirra lægst laun­uðu og leið­rétt­ing á skekkju sem hefur færst í vöxt smám saman að und­an­förnu.
• Stór­aukin fram­lög hins opin­bera til hús­næð­is­mála á félags­legum grunni, þar sem við höfum hingað verið eft­ir­bátar flestra nágranna­þjóða.
• For­dæmi sett um það að unnt er að semja um krónu­tölu­hækk­an­ir.

Því miður nær þetta sam­komu­lag, eðli máls­ins sam­kvæmt, ekki til allra lág­tekju­hópa en við höldum í von­ina um að íslensk stjórn­völd beri gæfu til að því eftir með því að bæta kjör aldr­aðra og öryrkja með auknum fjár­veit­ingum og minni skerð­ingum í almanna­trygg­inga­kerf­inu, sem eru orðnar allt of mikl­ar. Til þess mætti til að mynda nota nýjan hátekju­skatt og hækkun á fjár­magnstekju­skatti, til sam­ræmis við nágranna­lönd.

Höf­undur er pró­fessor á eft­ir­launum við Háskóla Íslands

Tengl­ar:

Um samn­ing­inn hjá Efl­ingu.

Stefán Ólafs­son um samn­ing­inn.

Um lýs­ingu SA á kröfum Efl­ingar og SGS, eftir ÞV. 

Um skatta­málin og mús­ina sem læð­ist, eftir ÞV.