Seðla­banki Íslands hefur und­an­farna mán­uði birt tvær skýrslur þar sem hann rann­sakar sjálfan sig. Sú fyrri, sem fjall­aði um 500 milljón evra neyð­ar­lán til Kaup­þings á neyð­ar­laga­dag­inn 6. októ­ber 2008, var fjögur ár í vinnslu. Þegar hún kom loks út í lok maí 2019 var nið­ur­staða hennar aðal­lega sú að eftir á að hyggja hefði ekki átt að veita lán­ið, en að það hafi þó ekki verið „rangt sjón­ar­mið miðað við aðstæð­urnar og þær upp­lýs­ingar sem þá lágu fyr­ir. Allt orkar tví­mælis þá gjört er og ekki er alltaf við­eig­andi að nota ein­ungis mælistikur upp­lýs­inga síð­ari tíma þegar ein­stakar ákvarð­anir eru metn­ar.“ 

Í skýrsl­unni voru sára­litlar nýjar upp­lýs­ingar um veit­ingu láns­ins og ráð­stöfun þess, en rúmur helm­ingur þess, 36 millj­arðar króna, tap­að­ist. Nið­ur­staða bank­ans var að ekki sé hægt að draga ein­hlítar álykt­anir um ráð­stöfun láns­ins á grund­velli þeirra upp­lýs­inga sem bank­inn afl­aði sér. Hvorki var skoðað sak­næmi þeirra ráð­staf­anna sem stjórn­endur Kaup­þings gripu til við ráð­stöfun á neyð­ar­lán­inu né var kannað til hverra stór hluti fjár­mun­anna fór. Ekk­ert var farið yfir ráð­staf­anir sem gerðar voru innan Kaup­þings­sam­stæð­unnar dag­anna eftir að neyð­ar­lánið var veitt, og þangað til að bank­inn féll, annað en að kanna hvert fjár­munir fóru út af þeim reikn­ingi sem lagt var inn á. 

Þar er til að mynda ekk­ert fjallað um Lindsor-­mál­ið, sem lög­reglan í Lúx­em­borg lauk rann­sókn á í októ­ber 2018 og liggur nú hjá rann­sókn­ar­dóm­ara þar í landi til ákvörð­unar um hvort að stjórn­endur Kaup­þings verði sak­sóttir vegna þess eða ekki. Málið snýst um lán til félags­ins Lindsor Hold­ing upp á 171 milljón evra 6. októ­ber 2008. Lindsor var, sam­kvæmt gögnum rann­sak­enda hjá emb­ætti sér­staks sak­sókn­ara og Fjár­mála­eft­ir­lit­inu og yfir­heyrslum yfir þeim sem að mál­inu komu, stýrt af stjórn­endum Kaup­þings. Hægt er að lesa allt um Lindsor-­málið hér. 

Samandregið þá svar­aði skýrsla Seðla­bank­ans um eigin verk engum þeirra spurn­inga sem stóðu eftir um neyð­ar­lán­ið. 

Önnur rétt­læt­ing­ar­skýrsla

Síð­ari skýrslan fjallar um gjald­eyr­is­út­boð sem Seðla­bank­inn stóð fyrir á árunum 2011 til 2015. Til­gangur útboð­anna var að vinna á hinni svoköll­uðu snjó­hengju. Þ.e. íslenskum krónu­eignum í eigu erlendra aðila sem vildu út úr íslensku hag­kerfi en gátu það ekki vegna þess að höft mein­uðu þeim það. Ef höftin væru ekki til stað­ar, og krón­urnar fengið að flæða óhindrað út, myndi það hafa alvar­leg áhrif á greiðslu­jöfnuð Íslands. Þess utan átti Seðla­bank­inn ekki gjald­eyri til að skipta snjó­hengju íslensku krón­anna í. 

Um var að ræða tvenns konar útboð. Ann­ars vegar þar sem rík­is­skulda­bréf voru seld, aðal­lega til líf­eyr­is­sjóða. Hins vegar var mun umfangs­meiri leið, fjár­fest­ing­ar­leið­in, þar sem nán­ast allir sem áttu upp­haf­lega 50 þús­und evrur í lausu – lág­mark sem síðar var lækkað í 25 þús­und evrur – gátu fengið að ferja pen­inga inn í íslenskt hag­kerf­i. 

Leiðin bauð upp á allskyns ávinn­ing. Í fyrsta lagi feng­ust krón­urnar sem evr­unum var skipt í á allt að 20 pró­sent afslætti. Þ.e. við­kom­andi fékk mun fleiri krónur fyrir evr­urnar sínar með þessum hætti en ef hann myndi reyna að skipta þeim á skráðu gengi Seðla­bank­ans. Bank­inn var milli­göngu­að­ili fyrir þessi við­skipti en þeir sem tóku tapið voru eig­endur krón­anna sem vildu út. Vert er að taka fram að nær allir eig­endur slíkra króna hafa þurft að taka á sig annað gengi en skráð gengi við útferð. Mun­ur­inn er sá að í fjár­fest­ing­ar­leið­inni sat ávinn­ing­ur­inn eftir hjá völdum hópi ein­stak­linga, en í hinum leið­inum sat hann eftir hjá hinu opin­bera.

Í öðru lagi gátu þeir sem komu pen­ingum undan frá Íslandi fyrir banka­hrun­ið, og geng­is­fallið sem fylgdi, leyst út gríð­ar­legan geng­is­hagnað á meðan að venju­legt fólk sem kom engu undan þurfti að fara með flug­mið­ann sinn í bank­ann til að kaupa gjald­eyr­i. 

Í þriðja lagi bauð leiðin upp á það að aðilar sem áttu „skítugt fé“, þ.e. pen­inga sem ekki höfðu verið greiddir rétt­mætir skattar af, voru afrakstur glæp­a­starf­semi eða áttu að vera rétt­mæt eign kröfu­hafa við­kom­andi, gátu kom­ist í þvotta­vél fjár­fest­ing­ar­leiðar Seðla­banka Íslands og komið út tand­ur­hreinir og til­búnir til notk­un­ar. 

Ekki bara „um­deildir auð­menn“

Sam­tals komu um 1.100 millj­ónir evra til lands­ins á grund­velli útboða fjár­fest­ing­ar­leiðar eða 206 millj­arðar króna. Meg­in­þorri þeirra sem nýttu sér hana, 794 af 1.074 aðil­um, voru Íslend­ing­ar, sam­kvæmt skrif­legu svari til Alþingis frá sumr­inu 2017. Alls fékk allur þessi hópur 31 millj­arða króna virð­is­aukn­ingu fyrir það að nýta sér leið­ina. Af þeim fóru um ell­efu millj­arðar króna af virð­is­aukn­ing­unni til Íslend­inga en um 20 millj­arðar króna til erlendra aðila. Þessir aðilar not­uðu svo fjár­mun­ina í ein­hverjum til­fellum til að kaupa upp eignir á Íslandi á útsölu­verði eft­ir­hrunsár­anna. Í mörgum til­fellum var um sömu aðila að ræða sem báru mikla ábyrgð á því að sigla íslensku efna­hags­lífi í strand árið 2008. 

Í skýrsl­unni segir að rétt sé að „halda því til haga að það voru ekki ein­göngu umdeildir auð­menn sem voru í þeirri stöðu að eiga óskila­skyldan gjald­eyri. Tölu­verður fjöldi Íslend­inga sem áttu fast­eignir erlendis vegna búsetu seldu fast­eignir í tengslum við búferla­flutn­inga til Íslands og tóku þátt í fjár­fest­ing­ar­leið­inni. “ 

Þetta er að öllum lík­indum rétt, þótt engin leið sé til þess að stað­festa þessa full­yrð­ingu Seðla­bank­ans þar sem hann neitar að birta nöfn þeirra sem fengu að nýta sér leið­ina. Það breytir því ekki að aug­ljóst er að meg­in­þorri þeirra fjár­muna sem fluttir voru til Íslands með þessum hætti fóru ekki í að kaupa fjöl­skyldu­í­búðir í Foss­vog­in­um. Fjöl­miðlar hafa get­að, með mik­illi fyr­ir­höfn og greftri í keyptum gögnum sem skilað var til fyr­ir­tækja­skráar rík­is­skatt­stjóra, sýnt fram á að margir sem falla undir hug­takið „um­deildir auð­menn“ nýttu sér sann­ar­lega fjár­fest­ing­ar­leið­ina til að ferja hingað til lands millj­arða króna. Sumir þeirra eru dæmdir glæpa­menn en aðrir hafa farið í gegnum upp­gjör þar sem þeir hafa ekki getað greitt skuldir sín­ar. Í sumum til­vikum var ekki gert grein fyrir eignum þeirra í skatta­skjólum í þeim upp­gjör­u­m. 

Þá blasir við að fjár­fest­ing­ar­leiðin var aðlað­andi tæki­færi fyrir ýmsa aðra en „um­deilda auð­menn“ til að þvo pen­inga. Aug­ljóst er að leiðin gat líka gagn­ast til að mynda erlendum glæpa­mönnum við að koma pen­ingum úr svarta hag­kerf­inu í vinnu og öðl­ast þannig lög­mæt­i. 

Afleitt eft­ir­lit með pen­inga­þvætti

Til að fá að taka þátt í fjár­fest­ing­ar­leið­inni þurfti að upp­fylla nokkur skil­yrði. Á meðal þeirra var að það þurfti að fylgja með stað­fest­ing þess að áreið­an­leiki við­kom­andi hefði verið kann­aði sam­kvæmt lögum um pen­inga­þvætt­i. 

Í skýrslu Seðla­bank­ans segir að „stað­fest­ingin skyldi gerð af hálfu milli­göngu­að­ila eða ann­ars aðila sem full­nægði kröfum lag­anna eða laut að mati Seðla­bank­ans bæði sam­bæri­legum kröfum og lögin gera og eft­ir­liti sam­bæri­legu því sem íslensk fjár­mála­fyr­ir­tæki lúta. Fjár­mála­fyr­ir­tæki báru því einnig þá skyldu að kanna fjár­festa, þ.e. við­skipta­menn sína, með til­liti til laga[...]um aðgerðir gegn pen­inga­þvætti og fjár­mögnun hryðju­verka, og stað­festa áreið­an­leika þeirra gagn­vart Seðla­bank­an­um. Eft­ir­lit með því að fjár­mála­fyr­ir­tæki sinni skyldum sínum varð­andi pen­inga­þvætt­is­at­hug­anir er í höndum Fjár­mála­eft­ir­lits­ins. Seðla­bank­anum er ekki kunn­ugt um að gerðar hafi verið athuga­semdir við starf­semi milli­göngu­að­ila hvað varðar pen­inga­þvætt­is­kann­an­ir.“

Þetta ferli fór í meg­in­at­riðum þannig fram að fjár­festir leit­aði til íslensks banka og bað hann um að vera milli­lið í að færa pen­ing­anna sína í gegnum fjár­fest­ing­ar­leið­ina. Hann und­ir­rit­aði síðan pen­inga­þvætt­is­yf­ir­lýs­ingu um að hann væri raun­veru­legur eig­andi fjár­mun­anna sem verið var að færa og stað­fest­ingu á því að hann hefði ekki verið ákærður fyrir brot á lögum um gjald­eyr­is­mál.

Vanda­málið við þetta er að pen­inga­þvætt­is­eft­ir­lit íslenskra banka, og stjórn­valda, hefur nán­ast ekk­ert verið árum sam­an. Það fékk fall­ein­kunn hjá alþjóð­legu sam­tök­unum Fin­ancial Act­ion Task ­Force (FATF) í fyrra sem kröfð­ust þess að umfangs­miklar úrbætur yrðu gerð­ar, ann­ars yrði Ísland sett á lista yfir ósam­vinnu­þýð ríki. Fjár­mála­eft­ir­litið hefur frá þeim tíma fram­kvæmd athug­anir á því hvernig fjár­mála­fyr­ir­tæki hafi staðið sig í vörnum gegn pen­inga­þvætti. Fjár­mála­eft­ir­litið hefur birt nið­ur­stöðu úr einni athug­un, á stöðu mála hjá Arion banka. Sú nið­ur­staða, sem lá fyrir í jan­úar síð­ast­liðn­um, var á þá leið að fjöl­margar brotala­mir væru á þeim vörnum hjá bank­an­um. Meðal ann­ars hefði bank­inn ekki metið með sjálf­­stæðum hætti hvort upp­­lýs­ingar um raun­veru­­lega eig­endur við­­skipta­vina væru réttar og full­nægj­and­i. 

Þegar ofan­greint er dregið saman er nið­ur­staðan þessi: Seðla­bank­inn taldi það ekki hlut­verk sitt að kanna hvort verið væri að nota hann sem pen­inga­þvotta­stöð heldur þeirra banka sem sinntu milli­göngu fyrir við­skipta­vini sína. Þeir bankar gerðu lítið annað en að láta þá við­skipta­vini kvitta upp á að pen­ing­arnir þeirra væru lög­mætir og þeirra og tóku svo þóknun fyrir að hleypa þeim í gegn. Ekki ein til­kynn­ing barst til pen­inga­þvætt­is­skrif­stofu stjórn­valda, þar sem árum saman starf­aði einn mað­ur, og sinnti engum frum­kvæð­is­rann­sókn­um. 

Ísland var galopið fyrir pen­inga­þvætti. Og Seðla­bank­inn bauð upp á kjör­leið fyrir þá sem vildu stunda það.

Við­ur­kennir „nei­kvæð hlið­ar­á­hrif“

Í skýrslu bank­ans um fjár­fest­ing­ar­leið­ina gengst bank­inn við því að aðgerð­inni hafi fylgt „ýmis nei­kvæð hlið­ar­á­hrif, eins og algengt er um aðgerðir af þessu tagi en þau jákvæðu áhrif sem að var stefnt með aðgerð­unum vega þó þyngra á vog­ar­skál­un­um.“ Til­gang­ur­inn, að létta á snjó­hengj­unni, hafi því helgað með­al­ið. Það sé ekki hlut­verk Seðla­banka Íslands að útdeila rétt­læti í sam­fé­lag­inu „með því að greina á milli æski­legra og óæski­legra fjár­festa, verð­ugra og óverð­ugra.“ Það sé ekki úrlausn­ar­efni hans. „Þótt deila megi um sann­girni þess var fátt sem Seðla­bank­inn gat gert til þess að stuðla að sann­gjarn­ari útkomu innan þess lag­ara­mma sem hann starfar undir og án þess að ganga gegn því mark­miði aðgerð­anna að stuðla að stöð­ug­leika.“

Bank­inn segir enn fremur að það sé ekki hans að taka afstöðu til þess hvort að fjár­fest­ing­ar­leiðin hafi leitt til mis­skipt­ingar auðs og tekna og jafn­vel fært auð til auð­kýf­inga á lág­skatta­svæð­um. Það sé Alþingis að gera það. Seðla­bank­inn gengst hins vegar við því að ekki sé hægt að úti­loka að aðgerðin hafi skekkt skipt­ingu tekna og auð­legðar með ein­hverjum hætti.

Seðla­bank­inn við­ur­kennir einnig að gagn­rýni á heim­ild félaga með aðsetur á lág­skatt­ar­svæðum til þátt­töku í fjár­fest­ing­ar­leið­inni hafi verið eðli­leg í ljósi sög­unn­ar. 

Í raun tekur Seðla­bank­inn undir alla gagn­rýn­ina um sem sett hefur verið fram á þessa opin­beru aðgerð í skýrsl­unni. Að hún hafi ekki gætt jafn­ræð­is, að hún hafi stuðlað að nei­kvæðum áhrifum á eigna­skipt­ingu, að hún hafi mögu­lega opnað á pen­inga­þvætti, að hún hafi gert „óæski­legum auð­mönn­um“ kleift að flytja hingað fé úr skatta­skjól­um. Og svo fram­veg­is. 

En samt finnst Seðla­banka Íslands, stofnun í eigu almenn­ings, aðgerðin hafa verið í lagi.

Firr­ing

Fjár­fest­ing­ar­leið Seðla­banka Íslands er eitt mesta hneyksli síð­ustu ára hér­lend­is. Kjarn­inn hefur verið leið­andi í umfjöllun um hana árum saman og dregið fram, oft með gríð­ar­legum erf­ið­leik­um, miklar upp­lýs­ingar um það órétt­læti og sam­fé­lags­skaða sem hún leiddi af sér. Enda gríð­ar­legir almanna­hags­munir undir í mál­in­u. 

Það þarf að fara óháð rann­sókn fram á atferli Seðla­banka Íslands á árunum eftir hrun. Síð­ustu skýrslur hans sýna að sú þörf er brýn. Í þeirri óháðu rann­sókn, sem Alþingi hefur fullt vald til að setja í gang, ætti að meðal ann­ars að rann­saka ítar­lega neyð­ar­lána­veit­ing­una, fjár­fest­ing­ar­leið­ina og starf­semi Eigna­safns Seðla­banka Íslands (ESÍ) og dótt­ur­fé­lags þess Hildu, sem vann úr hund­ruð millj­arða króna eignum án nokk­urs gagn­sæis á síð­ast­liðnum ára­tug. 

Í sam­fé­lagi sem tekur sig alvar­lega, og telur sig sið­að, er ekki hægt að lifa með því að sú stofnun sem fer með stjórn pen­inga­mála bjóði upp á leið til að þvo pen­inga, að skammta völdum hópi þegna gríð­ar­legum tæki­færum til auk­innar eigna­mynd­unar og neiti árum saman að veita fjöl­miðlum upp­lýs­ingar um sjálf­sagða þætti starf­semi sinn­ar. Afstaða Seðla­bank­ans til eigin verka lýsir ein­hvers konar firr­ingu. Hann gengst við því sem hann gerði, en honum finnst það allt í lag­i. 

Með því að umbera hana verður lög­gjaf­inn, Alþingi, sam­sekur í þeirri firr­ingu.