Rann­sóknir á ástandi lands byggja m.a. á þekk­ingu á beit­ar­á­lagi og fjár­fjölda ein­stakra fjár­búa og í afrétt­ar­landi. Þær upp­lýs­ingar hafa ekki legið fyrir enda þótt lengi hafi verið kallað eftir þeim. Við rann­sókn á fram­kvæmd búvöru­samn­inga – nán­ar til­tekið „land­nýt­ing­ar­þáttar gæða­stýr­ingar í sauð­fjár­rækt­“– ­kall­aði ég eftir gögnum frá stjórn­sýsl­unni um fjár­stuðn­ing við land­búnað og svoköll­uðum „land­bóta­á­ætl­un­um“ sem eru skil­yrði fyrir hluta af styrkja­greiðslum til sauð­fjár­búa þar sem ástand lands orkar tví­mælis (maí 2017). Sam­hliða óskaði ég eftir upp­lýs­ingum um fjár­fjölda sem liggur til grund­vallar við útreikn­ingi á stuðn­ingi þjóð­ar­innar við hvert bú (ær­gild­i).

Þar sem ég var lagður af stað í þessa veg­ferð á annað borð óskaði ég einnig eftir upp­lýs­ingum um heild­ar­greiðslur til hvers fjár­bús – ­sem frá minni hendi var hugsað sem próf­steinn á það hvort stuðn­ingur þjóð­ar­innar við land­búnað teld­ust opin­ber gögn eða ekki. Vita­skuld ættu upp­lýs­ingar um opin­beran stuðn­ing af þessu tagi að vera öllum aðgengi­leg, eins og víð­ast ann­ars staðar í Evr­ópu. Greiðsl­urnar nema um 14,5 millj­örðum á ári og þar af fara um 5,2 millj­arðar til sauð­fjár­bænda. Þetta eru engir smá­pen­ing­ar! Sam­fé­lagið þarf að hafa greiðan aðgang að þessum upp­lýs­ingum til að unnt sé að huga betur að stefnu­mótun og til að veita eðli­legt aðhald á notkun almanna­fjár.

Til að byrja með barst „þvert nei“ af hendi Bún­að­ar­stofu Mat­væla­stofn­un­ar. Þá neitun kærði ég í byrjun til Úrskurð­ar­nefndar um upp­lýs­inga­mál sem úrskurð­aði haustið 2018 að Mat­væla­stofnun bæri að afhenda mér land­bóta­á­ætl­anir og jafn­framt yrði stofn­unin að taka önnur atriði í beiðni minni til efn­is­legrar með­ferð­ar, en það hafði ekki verið gert. Í fram­hald­inu fékk ég einnig afhent gögn frá Land­græðsl­unni um fram­kvæmd land­nýt­ing­ar­þáttar gæða­stýr­ing­ar­inn­ar, sem er skil­yrði fyrir stórum hluta styrkj­anna, m.a. afrit af gögnum um stór­merki­leg sam­skipti Land­græðsl­unnar við stjórn­völd. Þar kemur fram að stofn­unin reyndi árang­urs­laust að and­æfa ófag­legri fram­kvæmd land­nýt­ing­ar­þáttar gæða­stýr­ing­ar­inn­ar. Með öflun þess­ara gagna var loks­ins hægt að veita fram­kvæmd­inni eðli­legt aðhald að hálfu óháðs aðila. Rann­sókn á gögn­unum leiddi í ljós mjög alvar­lega hnökra á fram­kvæmd­inni, sem að í raun mætti kalla blekk­ingu og „græn­þvott“ þegar kemur að nýt­ingu illa far­ins afrétt­ar­lands – öll nýt­ing er vottuð sem sjálf­bær land­nýt­ing, líka sú sem sann­ar­lega er það ekki og mun aldrei verða það. Gerð er grein fyrir nið­ur­stöð­inni í rit­inu „Á röng­unni — Alvar­legir hnökrar á fram­kvæmd land­nýt­ing­ar­þáttar gæða­stýr­ingar í sauð­fjár­rækt“ (Rit LbhÍ nr. 118). 1

Árið 2019 kom jákvætt svar frá Bún­að­ar­stofu Mat­væla­stofn­unar við beiðni minni um upp­lýs­ingar um fjölda ærgilda sem liggja til grund­vallar styrkja­greiðsl­un­um, enda var varla stætt á öðru miðað við áður­nefnda nið­ur­stöðu Úrskurð­ar­nefndar um upp­lýs­inga­mál. Þau gögn eru afar fróð­leg og sýna m.a. ann­ars að flest eru ærgildin tæp­lega 1500 og að tíu bú hafa greiðslu­mark fyrir 1000 eða fleiri ærgildi. Greiðsl­urnar eru nokkuð flóknar í fram­kvæmd, undir fjöl­mörgum lið­um, en eru að með­al­tali um 14.000 kr. á hvert hinna 370 þús­und styrktra ærgilda sem eru að baki þessum greiðsl­u­m. 

Mat­væla­stofnun neit­aði mér hins vegar alfarið um gögn um heild­ar­greiðslur á hvert bú fyrir sig. Afsvarið kærði ég til Úrskurð­ar­nefndar um upp­lýs­inga­mál, sem hefur nú úrskurðað í mál­inu (nr. 876/2019): Stjórn­sýslu land­bún­að­ar­styrkja (nú í Atvinnu- og nýsköp­un­ar­ráðu­neyti) ber að afhenda mér gögn um heild­ar­greiðslur til sauð­fjár­bænda. Þetta er afar merki­leg nið­ur­staða – sann­kölluð vatna­skil. Heild­ar­greiðslur til hvers bónda telj­ast opin­ber gögn, eins og aðrar opin­berar greiðslur á borð við laun og stuðn­ing við listir og rann­sókn­ir. Nú verður hægt að fá miklu skýr­ari mynd af því hvernig stuðn­ingi þjóð­ar­innar við land­búnað er var­ið. Vert er að geta þess að nýlega var þing­manni sem bað um hlið­stæðar upp­lýs­ingar neitað um þær, en nú er ráðu­neyt­inu varla stætt á slíkri afstöðu leng­ur. 

Í afar upp­lýsandi umfjöllun frétta­þátt­ar­ins Kveiks á RÚV þriðju­dag­inn 25. febr­úar 2020 kom ber­lega í ljós nauð­syn þess að þróa styrki sem veittir eru til land­bún­að­ar­fram­leiðslu í átt til nútíðar er varðar neyslu, umhverf­is­mál og fjöl­breytni. Því miður ríg­bundu þeir er stóðu að síð­ustu búvöru­samn­ingum hendur sam­fé­lags­ins með gömlum hnút­um, allt til árs­ins 2026. Það voru þó aðeins 19 þing­menn sem það gerðu með atkvæði sínu og ráð­stöf­uðu þar með um 150 millj­örðum kr af almannafé sam­kvæmt úreltum hugs­un­ar­hætti langt fram í tím­ann.

Hinni dulúð­legu þoku um fjár­stuðn­ing til land­bún­aðar hefur verið létt, a.m.k. að hluta. Nú er von til þess að almenn­ing­ur, félaga­sam­tök, vís­inda­menn, stjórn­mála­menn og aðrir sem láta sig land­bún­að­ar­mál varða geti farið að skoða nánar með gagn­rýnum hætti hvernig þessum gríð­ar­lega miklu fjár­munum er var­ið. Það var mál til kom­ið.

Höf­undur er jarð­vegs­fræð­ingur og pró­fessor við Land­bún­að­ar­há­skóla Íslands.

1. „Á röng­unni – Alvar­legir hnökrar á fram­kvæmd land­nýt­ing­ar­þáttar gæða­stýr­ingar í sauð­fjár­rækt“ (Rit LbhÍ nr. 118).