Alþjóð­leg vika heil­ans var á þessu ári dag­ana 16. -22. mars. Fræðslu­vika þessi  nefn­ist á ensku Brain Awareness Week. Dana Founda­tion, banda­rísku góð­gerð­ar­sam­tökin hafa skipu­lagt  þessa fræðslu­viku síðan árið 1996. Aðilar frá ýmsum löndum hafa tekið þátt í þess­ari fræðslu, bæði sjúk­linga­sam­tök og háskól­ar, og núna eiga 116 lönd full­trúa í sam­tök­un­um. 

Til­gangur þess­arar viku er að fræða almenn­ing um heil­ann og efla rann­sóknir á starf­semi heil­ans. Á und­an­förnum árum hefur orðið mikil fram­för á þessu  sviði og það sem áður var haldið fram að heil­inn hætti að bæta við sig getu til að auka þekk­ingu við ákveð­inn aldur fólks þá hefur nú verið sýnt fram á að heil­inn heldur áfram að mynda nýjar tauga­brautir svo fram­ar­lega sem honum er haldið í virkni, rétt eins og vöðvi sem þú æfir, þá heldur hann áfram að efl­ast og vera heil­brigð­ur.

Heil­inn er stjórn­stöð lík­am­ans. En hvernig getum við haldið heil­anum heil­brigð­um? Við þurfum að hafa í huga grunn­þætti heil­brigð­is, taka réttar ákvarð­anir um lífs­stíl sem stuðlar að heilsu og fyr­ir­byggja þannig sjúk­dóma. Í vinnu minni sem heil­brigð­is­starfs­maður hef ég frætt  skjól­stæð­inga mína um mik­il­vægi svefns, matar­æð­is, hreyf­ing­ar, félags­legra tengsla, hugs­ana og að vernda heil­ann. Stundum kemur í ljós að allir þessir þættir eru í mol­um, en jafn­vel þó að einn eða tveir þættir séu í ólagi, getur það samt haft mikil áhrif á líðan og heil­brigði ein­stak­linga.

Stöðvar heil­ans nema mis­mun­andi áreiti í gegnum skiln­ings­vit okk­ar, túlka umhverfið og það sem ger­ast í kringum okk­ur, senda tauga­boð til fram­heili­ans, en hann er e.t.v. flókn­asti hluti manns­heil­ans og gerir okkur ein­stök. Þessi hluti heil­ans er ábyrgur fyrir allri fram­kvæmd, rök­hugs­un, ákvarð­ana­töku, skyn­sem­is­á­kvörð­un­um, skipu­lagn­ingu, fram­kvæmdum og hreyf­ingum svo að eitt­hvað sé nefnt, það er að segja hvernig við bregð­umst við og fram­kvæm­um. Oft eru ýmsir hlutar heil­ans að senda mjög sterk skila­boð, t.d. eins og þegar ein­stak­lingur hefur orðið fyrir áfall­i. 

Rand­kerfið sem liggur í boga í kringum heila­stofn, sam­anstendur af und­ir­stúku (hypothalamus), dreka (hippocampus) og möndlu (amygdala) er oft nefnt til­finn­inga­heil­inn  þar sem hann gegnir lyk­il­hlut­verki í til­finn­ing­um. Við áföll og erf­iða lífs­reynslu geym­ist upp­lifunin í til­finn­inga­heila og síðar geta svip­aðar upp­lif­anir eða kveikjur sent taug­boð til fram­heila sem orsakar að erfitt getur verið að ráða við stjórn til­finn­inga­við­bragða. Það er því mjög nauð­syn­legt að vinna með áföll og sárs­auka­fulla reynslu til að ná fram breyt­ingum í hugsun og hjálpa fram­heil­anum að ná betri stjórn. Ég er sífellt að upp­lifa í með­ferð minni með ein­stak­linga hve áföll hafa mikil áhrif á til­finn­inga­við­brögð og getur leitt til að ein­stak­lingur þróar með sér ýmsa lík­am­lega og and­lega sjúk­dóma. Þannig sér maður líka þegar ein­stak­lingur býr yfir skömm, getur birt­ing­mynd hegð­unar verið hroki, yfir­gang­ur, brotin sjálfs­mynd, öfund, fullkomn­un­ar­árátt, þröng­sýni, stífni o.s.frv. en birt­ist líka sem ýmsar sjúk­dóms­mynd­ir, alkó­hól­ismi, eit­ur­lyfjafíkn, átrösk­un, vinnu­fíkn, þung­lyndi, kvíði og ýmsar myndir sjálfs­skað­andi hegð­un­ar.

Heil­inn er það líf­færi sem for­ritar okkur alla daga, hefur áhrif á öll okkar líf­færi og heil­brigði lík­am­ans. Þannig hefur heila­starf­sem­inn mikil áhrif á ónæm­is­kerf­ið. Því vil ég hvetja alla til að hugsa um grunn­þætti heil­brigðis sem hjálpa heil­anum til að vera sem best starfs­hæfur í þessum for­dæma­lausa  COVID-19 far­aldri sem nú herjar á heims­byggð­ina. Íslend­ingar eru að standa sig vel í almanna­vörn­um, en verum líka í ein­stak­lings­vörn, hlúum að eigin heilsu og vinnum fyr­ir­byggj­andi.

Höf­undur er geð­hjúkr­un­ar- og lýð­heilsu­fræð­ingur MPH og dáleiðslu­tækn­ir.