Molta og sjálfbærni
Sorp er frekar nýlegt fyrirbæri í sögunni. Þegar fornleifafræðingar grafa sig niður í fortíðina er lítið um sorp. Það er lítið minnst á rusl í Íslendingasögunum. Það er vissulega hægt að finna ýmislegt um óþrifnað í gömlum annálum, en Íslendingar voru að jafnaði nýtnir og hentu litlu sem engu.
Nú erum við að drukkna í rusli. Sorp hér á landi hefur aukist mikið frá efnahagshruninu 2008 og alls féllu 656 kíló af rusli frá hverjum Íslendingi árið 2017. Íslendingar eru meðal mestu ruslara í Evrópu samkvæmt nýjustu tölum frá Eurostat.
Amma og afi hentu sjaldan neinu. Sunnudagslærið varð bixí á mánudögum. Afgangur af soðinni ýsa varð að plokkfiski. Brauðsúpa búin til úr afgöngum. Bein notuð sem leikföng. Allt nýtt, engu hent. Matarsóun var ekki til og enginn henti matarleifum. Ef eitthvað skemmdist fór það í köttinn eða hænurnar.
Síðan bara gerðist eitthvað.
Mengandi og heimskulegt að urða lífrænan úrgang
Samkvæmt tölfræði Umhverfisstofnunnar um úrgang á Íslandi voru 88.147 tonn af lífbrjótanlegum úrgangi urðuð árið 2017. Með því að urða lífrænan úrgang verður til metan. Metan er til langs tíma fimmtíu og sjö sinnum verra en CO2 og því ein hættulegasta gróðurhúsaloftegundin.
Það er því bjánalegt að urða lífrænan úrgang – því það er afar mengandi en þetta er líka afar verðmæt auðlind. Það er hægt að búa til ýmislegt: sápur, olíur, metangas til að setja á bíla og moltu.
Það er mjög umhverfisvænt að jarðgera lífrænan úrgang því það sparast um eitt tonn af CO2 ígildum fyrir hvert tonn sem fer í jarðgerð frekar en urðun. Í staðinn fyrir að láta lífrænan úrgang rotna ofan í jörðinni og láta metnagas gusast út í andrúmsloftið er hægt að búa til moltu og græða upp landið og rækta skóga.
Í sumar hófst samstarf Landgræðslunnar og Terra með að nota moltu til uppgræðslu á örfoka land í Krýsuvík á Reykjanesi. Þetta stórt og mikilvægt skref til þess að nýta úrgang betur og innleiða hringrásarhagkerfið – að koma dýrmætum og mikilvægum efnum aftur til baka í umhverfið. Skila auðlindum aftur til jarðarinnar. Til þess að geta notað moltu í landgræðslu er grunnforsenda að flokka sérstaklega lífrænan úrgang og vanda til verka. Það er ánægjulegt að stjórnvöld, atvinnulífið, Landgræðslan og Skógræktin séu komin af stað með slíkt hringrásarverkefni, að nýta sorpið og rækta jörðina. Þetta er í takt við það sem er að gerast víða um heim.
Hringrásin í Suður-Kóreu
Suður-Kórea er eitt þeirra ríkja sem hafa innleitt hringrásarhagkerfið og framleiða moltu af miklum móð. Íbúar endurnýta um 95% af öllum lífrænum úrgangi. En fyrir 25 árum síðan var hins vegar ekkert að gerast; sorpið hlóðst upp og olli miklum óhreinindum, veikindum og mengun. Það var almenningur sem krafðist breytinga og stjórnvöld brugðust við - hættu að urða og fóru að jarðgera. Árið 1995 var farið að flokka sérstaklega lífrænan úrgang og 2006 voru sett lög sem bönnuðu urðun á lífrænum úrgangi, öllum gert skylt að flokka og verkefni sem endurnýttu lífrænan úrgang styrkt sérstaklega. Lífrænn úrgangur frá hverju heimili í Suður-Kóreu er mældur og vigtaður og gjöld greidd í samræmi við það.
Þetta verkefni hefur leitt til minni matarsóunar, hún hefur dregist saman um 340 grömm á hvern mann daglega og munar nú um í ríflega 50 milljóna manna ríki! Áætlaður heildarsparnaður vegna þessara aðgerða er talin velta á milljörðum. Alls 13 þúsund tonn af lífrænum úrgangi er safnað saman daglega í Suður-Kóreu og endurunnið. Um 30% fer í jarðgerð, 60% í dýrafóður og 10% fer í lífdísel-framleiðslu.
Almenningur tekur þátt í þessu af mikilli alúð og áhuga. Plaströr og einnota umbúðir hafa vikið fyrir fjölnota stálrörum og öðru slíku. Á öllum lestarstöðvum er sérstök tunna til þess að endurvinna lestarmiðana. Almennir matvælagarðar þar sem fólk ræktar grænmeti hafa sprottið upp eins og gorkúlur um allar borgir þar sem notast er við heimatilbúna moltu sem jarðvegsbæti. Síðast liðinn áratug hefur fjöldi slíkra garða vaxið hratt, úr sextíu og sex í yfir tvö þúsund garða. Það er meira að segja orðið afar algengt að rækta sveppi í dimmum og rakadrægum kjöllurum fjölbýlishúsa. Hver einasti blettur í stórborgum er nýttur fyrir almenna matarrækt og alls staðar er moltan nýtt til þess að rækta plöntur og mat. Vonandi og mögulega verða þessi verkefni og þessar kóresku stórborgir mikilvægar fyrirmyndir fyrir aðrar borgir og bæi út um allan heim.
„Save-As-You-Throw - Pay-As-You-Throw“
Fyrirkomulag í þessa átt – að borga fyrir það sem þú hendir og reyna að hvetja fólk til þess að bjarga mikilvægum verðmætum með endurnýtingu og endurvinnslu – hefur dregið úr matarsóun og skapað mikil vermæti. Slíkar tilraunir eru nú í gangi víða um heim, m.a. í Seattle og San Fransisco og sýna strax að mengun og matarsóun verður minni; þetta eru græn verkefni sem skila arði og ánægju út í samfélagið.
Í staðinn fyrir hið línulega hagkerfi, að framleiða, kaupa, henda og kaupa nýtt, kemur hringrásarhagkerfið, þar sem við notum minna, notum betur og endurvinnum. Það er bæði skemmtilegra og hagkvæmara fyrirbæri. Á Íslandi hafa fyrstu skrefin verið stigin með lífrænan úrgang, moltugerð og landgræðslu. Nú þurfum við að halda áfram og lengra með önnur endurvinnsluefni og koma öllu í fallega, græna hringrás. Ábyrgðin er þín.
Höfundur er samskiptastjóri Terra.
