Flestum er illa við fíkni­efni. Fíkn orsakar enda í flestum til­fellum vol­æði og glund­roða í nán­asta umhverfi þess sem verður henni að bráð. Í hart­nær hálfa öld hafa vest­ræn ríki gengið mis­langt í því að reyna að banna fíkn­ina í burtu með því að refsa fólki grimmi­lega fyrir að hafa fíkni­efni undir hönd­um, selja þau eða færa á milli staða.

Það hefur ekki verið neinn staður fyrir skítugt fólk inni í stáss­stofu sam­fé­lags­ins. Það er betur geymt niðri í kjall­ara þess.

Dra­kónísk nálgun sem hefur mis­tek­ist

Engin þjóð hefur gengið jafn langt í þessum málum og land hinna frjálsu og hug­uðu, Banda­rík­in. Banda­ríkja­menn fang­elsa hærra hlut­fall þegna sinna en nokk­urt annað ríki. Í lok árs 2012 voru 707 af hverjum 100 þús­und Banda­ríkja­mönnum í fang­elsi.

Frá því að Ric­hard Nixon, þáver­andi for­seti, hóf hið alræmda „Fíkni­efna­stríð“ (e. War on drugs) árið 1971 hafa Banda­ríkin eytt rúm­lega einni billjón dölum í það. Þessir pen­ingar hafa til dæmis farið í aukna lög­gæslu,fleiri fang­elsi og fjölgun dóm­ara, enda hefur stríðið leitt af sér hátt í 50 millj­ónir hand­tök­ur.

Á þessu tíma­bili hefur fjöldi þeirra Banda­ríkja­manna sem eru á bak­við lás og slá farið úr því að vera undir hálfri milljón manna í að vera um 2,3 millj­ónir manna

Á þessu tíma­bili hefur fjöldi þeirra Banda­ríkja­manna sem eru á bak­við lás og slá farið úr því að vera undir hálfri milljón manna í að vera um 2,3 millj­ónir manna. Stór hluti þessa hóps situr í fang­elsi vegna fíkni­efna­mála. Á sama tíma og fíkni­efna­stríðið hefur fjölgað föngum um tæp­lega tvær millj­ónir hefur notkun á ólög­legum fíkni­efnum í Banda­ríkj­unum staðið í stað. Fíkni­efni eru auk þess bæði hreinni, fleiri og aðgengi­legri en þau voru þegar stríðið hófst.

Hin dra­kóníska nálgun á vanda­mál­ið, að ætla sér að banna það í burtu og fjar­lægja þá sem verða því að bráð úr sam­fé­lag­inu, hefur því alls ekki virk­að. Hún hefur raunar ein­ungis gert hlut­ina verri. Mun verri.

Fólk leitar í fíkni­efni þegar það verður óþarft

Það er víð­tekin skoðun í Banda­ríkj­unum að fíkni­efna­stríðið sé ein­fald­lega hjól í þeim harða kapital­isma sem þar er rek­inn. Með fækkun verka­manna­starfa og flutn­ingi verk­smiðja til ann­arra landa þar sem vinnu­afl er ódýr­ara hurfu mjög mörg störf sem áður borg­uðu nægi­lega vel til að fram­fleyta fjöl­skyld­um. Mis­skipt­ing hefur sam­hliða auk­ist alveg ævin­týra­lega.

Í dag á rík­asta eitt pró­sent heims­ins um helm­ing auðs hans. Á eft­ir­hrunsár­un­um, frá byrjun árs 2009, hefur rík­asta eitt pró­sent Banda­ríkj­anna tekið til sín um 95 pró­sent af öllum við­bót­ar­auð sem hefur skapast, á meðan að 90 pró­sent þjóð­ar­innar hefur orðið fátæk­ari. Mis­skipt­ingin hefur ekki verið jafn mikil síðan á þriðja ára­tugn­um, rétt áður en kreppan mikla skall á í kjöl­far alls­herj­ar­hruns fjár­mála­kerf­is­ins.

Þegar fólk er án atvinnu, án til­gangs og jafn­vel án sjálfs­virð­ingar vegna þess að því finnst það til óþurftar fyrir sam­fé­lagið þá verður það óhamingjusamt.

Þegar fólk er án atvinnu, án til­gangs og jafn­vel án sjálfs­virð­ingar vegna þess að því finnst það til óþurftar fyrir sam­fé­lagið þá verður það óham­ingju­samt. Slík óham­ingja fær fólk oft til að leita leiða til að deyfa hana ef aðrar leiðir til að ná við­un­andi félags­legri og efna­hags­legri stöðu eru ekki til stað­ar. Fljót­leg­asta, og ódýrasta, leiðin til að deyfa óham­ingju er að nota hug­breyt­andi efni sem oft á tíðum eru ólög­leg.

Bak­aður hrær­ing­ur=100 sinnum hærri refs­ing

Í Banda­ríkj­unum hefur meira að segja verið litið frekar niður á neyt­endur ákveð­inna fíkni­efna en ann­arra. Og þeir sem neyta þeirra geta átt von á harð­ari refs­ing­um. Þegar krakk­neyslu reið sér til rúms á níunda ára­tug síð­ustu aldar sam­þykkti Ron­ald Reagan, þáver­andi for­seti Banda­ríkj­anna, meðal ann­ars lög sem í fólst að sá sem var grip­inn með krakk fékk 100 sinnum hærri dóm en sá sem var grip­inn með sama magn af kóka­íni í duft­formi.

­Fyrir þá sem ekki vita er krakk búið til úr kóka­íni. Eini mun­ur­inn er sá að bök­un­ar­sóda og vatni er bætt við og hrær­ing­ur­inn síðan bak­aður þannig að hægt sé að reykja afurð­ina.

Fyrir þá sem ekki vita er krakk búið til úr kóka­íni. Eini mun­ur­inn er sá að bök­un­ar­sóda og vatni er bætt við og hrær­ing­ur­inn síðan bak­aður þannig að hægt sé að reykja afurð­ina. Það kemur lík­lega fáum á óvart að krakk­neysla var almenn­ust á meðal svartra Banda­ríkja­manna sem bjuggu í fátækt, á meðan að kóka­ínn­eyslu var mun dreifð­ari milli þjóð­fé­lags­hópa. Þetta fyr­ir­komu­lag var við lýði þar til að Barack Obama sam­þykkti breyt­ingar á lög­un­um. Nú fá krakk­neyt­endur ein­ungis 18 sinnum hærri dóm en kóka­ín­n­eyt­end­ur.

Skelfi­leg birt­ing­ar­mynd

Á Íslandi er birt­ing­ar­mynd okkar stríðs gegn fíkni­efnum ekki jafn öfga­kennd og í Banda­ríkj­un­um. En hún er samt skelfi­leg.  Flestir þeirra 139 fanga sem afplána í íslenskum fang­elsum í dag sitja inni fyrir fíkni­efna­brot, eða 42 tals­ins.  Þegar þeir sem afplána utan fang­elsis eru taldir með eru fíkni­efnafang­arnir 55. Það eru fleiri en sitja sam­tals inni fyrir kyn­ferð­is- og ofbeld­is­brot, en þeir eru 47 alls.

Þessi þróun hefur átt sér langan aðdrag­anda. Páll Win­kel, sem nú er for­stjóri Fang­els­is­mála­stofn­unn­ar, skrif­aði kandi­dats­rit­gerð fyrir nokkuð mörgum árum um þróun fíkni­efna­dóma á á Íslandi frá 1972 til árs­ins 1998. Nið­ur­stöður hans sýndu að með­al­lengd dóma á tíma­bil­inu 1972 til 1980 voru rúmir tveir mán­uð­ir. Næstu árin þyngd­ust refs­ingar hægt og bít­andi. Á síð­ast tíma­bil­inu sem Páll skoð­aði, frá 1996 til 1998, var með­al­tal fall­ina dóma á fjórða ár. Þar vógu mest nokkrir mjög þungir dómar vegna inn­flutn­ings á e-töfl­um, meðal ann­ars sex ára dómur yfir manni sem flutti 964 e-töflur og 88 grömm af kóka­íni til lands­ins.

Sam­fé­lags­leg hystería leiddi til hærri dóma

Það greip nefni­lega um sig hystería á Íslandi með eftir að það fór að bera á e-töflu­notkun hér­lend­is. Mik­ill sam­fé­lags­legur þrýst­ingur var settur á herð­ingu refs­inga og for­dæm­ingu þeirra sem að slíkri neyslu komu.

­Vegna þess hversu vel nýttur refsiramm­inn var orð­inn í fíkni­efna­málum um síð­ustu ald­ar­mót var hann hækk­aður úr tíu árum í tólf árið 2001.

Vegna þess hversu vel nýttur refsiramm­inn var orð­inn í fíkni­efna­málum um síð­ustu ald­ar­mót var hann hækk­aður úr tíu árum í tólf árið 2001. Á þeim tíma féll dómur vegna mesta magns e-taflna sem fluttar höfðu verið inn, 14.292 töfl­ur, sem fundur á manni sem milli­lenti hér­lendis á leið sinni til Banda­ríkj­ana. Hann var dæmdur í níu ára fang­elsi. Árið eftir að hinn víð­ari refsirammi tók gildi var Aust­ur­rík­is­maður grip­inn með hátt í 70.000 e-töflur auk fjölda ann­arra fíkni­efna. Hann var dæmdur í tólf ára fang­elsi, eða hámarks­refs­ingu, í hér­aði en sá dómur var styttur í níu ár í Hæsta­rétti.

Brotum fjölgar og refs­ingar þyngj­ast

Dómar mild­uð­ust um tíma eftir ald­ar­mót en svo upp­hófst þetta stríð rík­is­ins við borg­ar­anna aft­ur.

Með­al­lengd refs­inga þeirra fanga sem afplána nú fyrir stór­fellt fíkni­efna­brot í íslenskum fang­elsum, eða öðrum úrræðum utan þeirra, er 68 mán­uð­ir, eða tæp sex ár. Með­al­lengd refs­inga er næstum því tvisvar sinnum lengri en hún var árið 2012 og hefur ein­ungis einu sinni verið lengri en í dag í sögu þjóð­ar­inn­ar,  á e-töflu árinu mikla árið 2001.

Á meðan að brotum í flestum afbrota­flokkum hefur fækkað hefur fíkni­efna­brotum fjölgað umtals­vert. Alls voru framin 2.183 slík brot í fyrra sam­kvæmt töl­fræði rík­is­lög­reglu­stjóra. Um 70 pró­sent fíkni­efna­brota er vegna vörslu og með­ferðar á fíkni­efnum og er aukn­ing skráðra brota lang­mest í þeim brota­flokki. Sala, dreif­ing og inn­fluttn­ingur á fíkni­efnum hefur einnig auk­ist mik­ið.

Efsta lagið sleppur að mestu

Ég hef setið þónokkur rétt­ar­höld vegna fíkni­efna­inn­flutn­ings. Það tekur mann ekki langan tíma að átta sig á að þeir sem dæmdir eru fyrir slíkan eru í fæstum til­fellum aðil­arnir sem skipu­leggja, og græða mest á, smygl­inu. Höf­uð­paur­arnir eru næg­lega séðir til að halda nógu mik­illi fjar­lægð. Á meðan að fót­göngu­liðar und­ir­heima taka alla áhætt­una situr efsta lagið í glæpapýramíd­anum á sól­baðs­stof­unum eða drykkju­hol­unum sem það notar til að þvo afrakst­ur­inn, oft í félags­skap hins nauð­syn­lega milli­lags allrar skipu­lagðar glæp­a­starf­semi, lög­manna og end­ur­skoð­enda.

Oftar en ekki eru fót­göngu­lið­arnir svokölluð burð­ar­dýr. Þau eru ýmist ungir íslenskir krakkar sem fara í smygl­ferðir til að gera upp skuld­ir, aldr­aðir meg­in­lands­búar að drýgja elli­líf­eyr­inn eða skugga­legir snoð­kollar frá Eystra­salts­ríkj­unum sem líta út fyrir að upp­lifa meira ógeð á einum degi í sínu heimaum­hverfi en íslenskir und­ir­heimar sjá á einu ári.

Ekki hægt að banna burt óham­ingju

Þetta eru oftar en ekki ekki fólk sem er beint hættu­legt sam­fé­lagi sínu. Það er veikt, óham­ingju­samt, býr við von­lausan félags­legan veru­leika og er vissu­lega til tra­falla með atferli sínu. En það er engin lausn fólgin í því að loka það inni og brenni­merkja það síðan frá fullri þátt­töku í sam­fé­lag­inu þegar það losn­ar.

Það er ekki hægt að banna burt óham­ingju og það er ekki hægt að banna burtu þau efni sem það sækir í til að deyfa þá óhamingju.

Það er okkur gríð­ar­lega mik­il­vægt sam­fé­lags­mál að við förum að nálg­ast fíkni­efna­neyslu sem félags­legt- og heil­brigð­is­vanda­mál, ekki sem glæp. Það er ekki hægt að banna burt óham­ingju og það er ekki hægt að banna burtu þau efni sem það sækir í til að deyfa þá óham­ingju.

Með þeirri stefnu sem nú er við lýði, að refsa fólki grimmi­lega fyrir að vera sjúk­ling­ar, færum við líka verstu ein­stak­lingum okkar sam­fé­lags mikil völd. Seðla­banki Íslands áætlar að velta ólög­legrar starf­semi á borð við fíkni­efna­sölu, smygl, vændi og heima­brugg sé um 6,6 millj­arðar króna á ári. Þetta eru pen­ingar sem glæpa­væð­ing færir botn­mennum íslensks sam­fé­lags og gerir þeim kleift að stunda sín myrkra­verk áfram.

Þetta eru mið­aldra, mis­þroska, sið­laus­ir, veð­ur­barn­ir, harð­gerðir glæpa­menn sem eyði­leggja kippur af ungum stúlkum og drengjum á hverju ári með því að gera þau að þrælum sínum í gegnum fíkni­efna­á­nauð.  Fyrir stúlk­urnar er sú ánauð oft kyn­ferð­is­leg, og veldur óbæt­an­legum skaða fyrir lífs­tíð. Fyrir drengi er hún fólgin í þátt­töku í afbrotum sem skila þeim oft ungum í fang­elsi og dæmdum úr leik í sam­fé­lagi manna.

Verðum að skipta um kúrs

Þrátt fyrir að glæpa­væð­ing fíkni­efna hafi ekki skilað neinum árangri öðrum en þeim að fylla fang­elsin okkar af týndum ung­menn­um, vist sem kostar íslenska ríkið 7,4 millj­ónir króna á hvern haus á ári, þá er mik­ill meiri­hluti Íslend­ingar enn þeirrar skoð­unar að það eigi að refsa fyrir neyslu fíkni­efna.

Skoð­unin virð­ist líka eiga harða stuðn­ings­menn á meðal þing­manna, þótt heil­brigð­is­ráð­herr­ann vilji skoða afglæpa­væð­ingu af mik­illi alvöru. Þor­steinn Sæmunds­son, þing­maður  Fram­sókn­ar­flokks­ins, sagði til dæmis í umræðum um málið í vor að hann vildi ráð­ast að rótum vand­ans með því að efla lög­gæslu á landa­mær­um.  „ Við leysum þessi mál ekki endi­lega með því að hlaupa til í fljótræði og breyta um kúr­s,“ sagði Þor­steinn.

Að við­ur­kenn­ing á að ekki sé hægt að banna í burtu þetta sam­fé­lags­lýti jafn­gildi upp­gjöf gagn­vart vanda­mál­inu. Þetta er röng nálgun.

Við­mót Þor­steins end­ur­speglar mjög vel þá víð­teknu skoðun að það sé með ein­hverjum hætti sið­ferð­is­lega rangt að reyna nýja lausn á stór­tæku vanda­máli, þegar aug­ljóst er að sú lausn sem reynd hefur verið ára­tugum saman virkar ekki, og gerir raunar vanda­málið miklu verra fyrir sam­fé­lag­ið. Að við­ur­kenn­ing á að ekki sé hægt að banna í burtu þetta sam­fé­lags­lýti jafn­gildi upp­gjöf gagn­vart vanda­mál­inu. Þetta er röng nálg­un.

Það þarf að hjálpa veiku fólki, ekki fang­elsa og brenni­merkja það. Það þarf að slá vopn­in, og pen­ing­ana, úr höndum þess fámenna hóps sem nýtir sér þetta veika fólk. Reynsla Banda­ríkja­manna af stríði sínu við borg­ar­anna, sem er orðið sjálf­stætt sam­fé­lags­legt krabba­mein, á að vera öllum öðrum þjóðum víti til varn­að­ar.

Við verðum að hætta að banna skítuga fólkið úr stáss­stof­unni.