Margt merki­legt hefur borið á góma í stjórn­mála­um­ræðu á þessu ári en að mínu mati ber hæst þá umræðu sem orðið hefur um ofbeldi. Breyt­ingar á við­horfum okkar til og við­brögðum okkar við ofbeldi hafa var­an­legri áhrif á mann­lífið en allar efna­hags­að­gerðir sam­an­lagt. Þetta er mál­efni sem snertir kviku hvers manns.

Umræðan kvikn­aði snemma árs þegar fötluð stúlka gleymd­ist í bíl ferða­þjón­ustu sem hún á allan sinn hreyf­an­leika und­ir. Van­ræksla er eitt form ofbeldis og hér kom upp á yfir­borðið kerf­is­læg van­ræksla á hópi fólks enda reidd­ist þjóðin og reis á aft­ur­fæt­urna. Síðan hefur hver umræðu­aldan á fætur annarri risið, einkum um sjálfs­á­kvörð­un­ar­rétt yfir eigin lík­ama og um kyn­ferð­is­af­brot. Ofbeldi bitnar helst á minni­hluta­hópum og ein­stak­lingum sem minna mega sín. Í hvert sinn sem við vekjum máls á ofbeldi og hefjum aðgerðir gegn því þok­umst við örlítið nær rétt­lát­ara sam­fé­lagi.

­Konur búa á heims­vísu við lak­ari kjör en karl­menn. Heim­ur­inn horfir til Íslands sem jafn­réttispara­dísar en jafn­vel hér reka konur sig flestar upp undir gler­þak­ið.

Konur búa á heims­vísu við lak­ari kjör en karl­menn. Heim­ur­inn horfir til Íslands sem jafn­réttispara­dísar en jafn­vel hér reka konur sig flestar upp undir gler­þak­ið. Hindr­an­irnar eru ósýni­legar en það er eins og loftið í þeim vist­ar­verum þjóð­ar­bús­ins þar sem konur halda sig hafi verið tekið niður með gleri. Þetta er mest áber­andi þegar kemur að fjár­mál­um, konur þéna minna og eiga minna. Sá kerf­is­lægi vandi sem mis­rétti kynj­anna er bitnar ekki bara á konum heldur sam­fé­lag­inu öllu og öllum sam­fé­lög­um. Fram­sýnir stjórn­mála­leið­togar um víða ver­öld eru nú farnir að sjá það sem alþjóð­leg hjálp­ar­sam­tök hafa lengi vit­að, að besta leiðin til að bæta þjóð­ar­hag er að efla konur og auka jafn­rétti.

Á þessu ári ofbeld­isum­ræð­unnar hef ég oft velt fyrir mér hve stóran hluta gler­þaks­ins má rekja til kyn­bund­ins ofbeld­is. Áður en lengra er haldið ætla ég að slá alla varnagla og und­ir­strika að karlar verða líka fyrir ofbeldi og konur beita því, jafnt and­legu, lík­am­legu sem kyn­ferð­is­legu. Börn verða fyrir ofbeldi karla og kvenna og beita því sjálf. Málið flæk­ist enn fremur við að ger­endur eru oft þolendur líka. Ofbeldi af öllum stærðum og gerðum er eitt helsta heil­brigð­is­vanda­mál heims og svo virð­ist sem hvar sem vald safn­ast saman verði til ofbeldi. En þarf það að vera nátt­úru­lög­mál?

Að var­nöglum slepptum get ég full­yrt að konur verða oftar fyrir ofbeldi en karl­ar. Um þriðj­ungur íslenskra kvenna verður fyrir kyn­ferð­is­of­beldi og afleið­ingar þess eru geig­væn­leg­ar. Sá hópur sem býr við skert rétt­indi kall­ast minni­hluta­hóp­ur.

Að var­nöglum slepptum get ég full­yrt að konur verða oftar fyrir ofbeldi en karl­ar. Um þriðj­ungur íslenskra kvenna verður fyrir kyn­ferð­is­of­beldi og afleið­ingar þess eru geig­væn­leg­ar. Sá hópur sem býr við skert rétt­indi kall­ast minni­hluta­hóp­ur. Vegna þessa kyn­bundna ofbeldis má kalla helm­ing mann­kyns minni­hluta­hóp. Auk þess eru konur minni­hluta­hópur innan flestra minni­hluta­hópa þar sem kjör kvenna innan hóps­ins eru verri en kjör hóps­ins í heild. Það þarf engan femínista til að sjá að það er brýnt að bæta hag kvenna og að hugs­an­lega er hægt að ráð­ast að rótum vand­ans með því að reyna að útrýma kyn­bundnu ofbeldi.

Fyrir þrjá­tíu árum tók ég við­tal við konu sem orðið hafði fyrir nauðg­un. Ég roðn­aði og föln­aði á víxl við skrift­irnar og velti fyrir mér hvort virki­lega mætti segja frá svona lög­uðu. Vita­skuld kom við­mæl­andi ekki fram undir nafni, það hefði verið óhugs­andi í þá daga, en margir spurðu mig hvaða kona væri svo vit­laus að segja frá að hún hefði látið nauðga sér. Í dag fylgist ég með heilu hóp­unum af hug­rökku fólki tala hisp­urs­laust um nauðg­anir og ofbeldi, fólk á öllum aldri og af öllum kynj­um, kyn­gervum og kyn­hneigð. Sumir segja frá því sem þeir lentu í um síð­ustu helgi, aðrir tjá sig í fyrsta sinn um eitt­hvað sem gerð­ist á fyrri hluta síð­ustu aldar og hefur litað líf þeirra æ síð­an. Þegar ég skrif­aði við­talið fyrir þrjá­tíu árum vorum við farin að velta við einum og einum steini á akri ofbeld­is­ins en nú er eins og jarð­ýta hafi farið þar um. Þegar steinum er velt koma í ljós hvít­möðkuð leynd­ar­mál sem mann­kyns­sagan hefur þagað um og þannig við­haldið ofbeld­inu.

Lög­gjaf­inn hefur samt lengi vitað að aðeins einn glæpur er alvar­legri en sál­ar­morðið nauðg­un, það er að drepa lík­amann líka. Her­for­ingjar skipu­leggja hópnauðg­anir af því að þeir vita að ekk­ert veikir and­stöðu óvina­þjóðar eins og kyn­ferð­is­of­beldi. Ómálga börn sem brotið er á vita að það er rangt. Þau geta brugð­ist við þögg­un­inni í kringum kyn­ferð­is­of­beldi með tákn­rænum hætti eins og að sleppa því að læra að tala. Við höfum lengi gert okkur grein fyrir því hverjar afleið­ingar kyn­ferð­is­of­beldis eru og for­dæmt það en samt er því beitt allt í kringum okkur alla daga, ekki bara í Eyjum heldur aðal­lega í einka­rým­inu og jafn­vel í hjóna­sæng­un­um. Við höfum samt náð svo langt í umræð­unni að fórn­ar­lömb geta tjáð sig opin­ber­lega án þess endi­lega að vera úthrópuð og það virð­ist vera að verða ríkj­andi skoðun að nauðgun geti aldrei verið fórn­ar­lamb­inu að kenna, sökin sé alltaf ger­and­ans. Karl­menn er líka farnir að tjá sig opið um nauðg­an­ir.

Þegar um þriðj­ungur kvenna verður fyrir kyn­ferð­is­of­beldi er ljóst að það eru ekki örfáir karl­menn sem beita því. Auð­vitað eru til sjúkir menn, raðnauð­gar­ar, sem þurfa lífslanga sál­fræði­með­ferð. En geta þeir staðið fyrir öllu þessu ofbeldi? Varla.

Það er eins og að stíga inn á jarð­spreng­u­svæði að nefna orðið nauð­gana­menn­ing. Ég ætla samt að gera það en kýs að tala um nauð­gana­ó­menn­ingu. Eitt­hvað í sam­fé­lagi okkar veldur því að konur eiga alltaf á hættu að vera nauðgað og að nauðg­anir eru til­tölu­lega algeng­ari á Íslandi en í nágranna­lönd­un­um. Ég er full­viss um að um karl­menn sitja ekki á laun­ráðum í reyk­fylltum bak­her­bergum og skipu­leggja hvernig þeir skuli bregða brandi sínum konum til minn­kunn­ar. En ég er jafn full­viss um að það er und­ir­liggj­andi munstur í sam­fé­lag­inu sem veldur öllum þessum nauðg­un­um. Maður getur til dæmis spurt sig hvers vegna þung­arokk­urum hefur tek­ist að halda ell­efu Eistna­flug án einnar kæru um naugð­un. Er sá þjóð­fé­lags­hópur í eðli sínu síður ofbeld­is­fullur en aðr­ir? Er ekki lík­legra að ein­hvers­konar sátt­máli svífi yfir vötnum á þess­ari úti­há­tíð sem for­dæmir nauðg­anir og kemur þannig í veg fyrir þær?

Er íslenskum konum haldið niðri með kyn­bundnu ofbeldi? Er það vegna þess sem þær ná aldrei fullu flugi, hversu mikið sem þær mennta sig og gera sig breiðar í atvinnu­lífi og stjórn­mál­um? Er kyn­bundið ofbeldi hluti glerþaksins?

Ég hef hlustað á sér­fræð­inga segja að nauðg­anir hafi lítið með kyn­lífslöngun að gera heldur nauðgi menn til að sýna vald sitt. Því spyr ég óhjá­kvæmi­lega: Er íslenskum konum haldið niðri með kyn­bundnu ofbeldi? Er það vegna þess sem þær ná aldrei fullu flugi, hversu mikið sem þær mennta sig og gera sig breiðar í atvinnu­lífi og stjórn­mál­um? Er kyn­bundið ofbeldi hluti gler­þaks­ins?

Ég veit ekki með ykkur en við mér blasir ein­falt reikn­ings­dæmi með þremur þekktum breyt­um, þremur óhrekj­an­legum stað­reynd­um: Kyn­ferð­is­legt ofbeldi rænir fólk til langs tíma vilja, kjarki og þrótti, kyn­ferð­is­legt ofbeldi gegn konum er algengt og konur búa við lak­ari kjör en karl­ar. Mér finnst liggja nokkuð ljóst fyrir að þetta hlýtur að tengj­ast. Hverjir nauð­ga, hvers vegna og hvernig hægt er að fyr­ir­byggja ofbeldið eru minna þekktar breytur sem krefj­ast meiri umræðna og rann­sókna. Fjöl­miðl­ar, félaga­sam­tök, fræði­menn og fólkið í gras­rót­inni hefur staðið sig frá­bær­lega á síð­ustu árum við að opna þessa umræðu. Það ætti að vera póli­tískt for­gangs­mál að leita svara við ofan­greindum spurn­ingum af því að kyn­bundið ofbeldi, sem og annað ofbeldi, er rót mik­ils sam­fé­lags­meins.

Höf­undur er fram­kvæmda­stjóri fyr­ir­tæk­is­ins Stíl­vopnið – vald­efl­ing og sköpun og með­limur í Reykja­vík­ur­Aka­dem­í­unni.