Varð­andi efna­hags­málin sjáum við mjög víða við­brögð þar sem rík­is­valdið grípur inn í hag­kerf­ið, með meira afger­andi hætti en við höfum séð í ára­tugi og kannski með meira afger­andi hætti en nokkurn tím­ann áður. Það er spurn­ing hvort þessi breytta afstaða til hlut­verks rík­is­valds­ins muni halda áfram í ein­hverja ára­tugi enn,“ segir Ólaf­ur, sem telur einnig að heims­far­ald­ur­inn muni vekja upp frek­ari umræðu um ójöfn­uð, „því það nátt­úr­lega blasir við að í mjög mörgum löndum eru það þeir verst settu og þeir fátæku sem eru ekki bara fátækir lengur heldur hríð­falla fyrir sjúk­dómn­um.“

Blaða­maður skýtur því að Ólafi að til dæmis í Sví­þjóð hafi inn­flytj­endur orðið sér­stak­lega illa fyrir barð­inu á veirunni, en í Stokk­hólmi hafa smit verið hlut­falls­lega tíð á meðal inn­flytj­enda frá Sómal­íu. Ólafur segir far­ald­ur­inn einnig vekja upp spurn­ingar um stöðu inn­flytj­enda, „því bæði eru þeir víða fátæk­ari og við­kvæm­ari þannig fyrir veirunni, en þetta vísar líka á það hvað það er mik­il­vægt að inn­flytj­endur séu sam­lag­aðir því sam­fé­lagi sem þeir lifa í.“

„Víða ger­ist það með inn­flytj­end­urnar að þeir tala ekki mál­ið, þeir tor­tryggja yfir­völd og þeir fá kannski ekki heldur skila­boð um þann háska sem er fyrir hendi. Almennt talað sýnir þetta líka hvað traust er gríð­ar­lega mik­il­vægt í sam­fé­lag­inu, það er að segja, að á tímum sem þessum séu flestir til­búnir til þess að treysta yfir­völd­unum og fara að til­mælum þeirra um hegð­un.

Það er gríð­ar­lega mik­il­vægt og við höfum reyndar séð, í mörgum vest­rænum ríkjum að minnsta kosti, að traust á yfir­völd og stofn­unum sam­fé­lags­ins hefur farið hrað­vax­andi í þessum far­aldri,“ segir Ólaf­ur.

Ánægja með við­brögð yfir­valda við kór­ónu­veiru­far­aldr­inum mælist hvergi meira en hér á land­i, sam­kvæmt Gallup-könnun sem var birt fyrr í vik­unni, en traust til stjórn­mála­stétt­ar­innar á Íslandi hefur þó verið afar lítið í reglu­bundnum mæl­ingum á trausti til stofn­ana hér­lendis allt frá hrun­i. 

Ólafur segir stjórn­völd hafa borið gæfu til að treysta vís­ind­unum og fara eftir ráð­legg­ingum sótt­varna­læknis og ann­arra sér­fræð­inga, en bendir einnig á að stuðn­ingur við rík­is­stjórn­ina hafi auk­ist nokkuð eftir að krísan skall á.

„Þetta er svo­kall­aður „rally ‘round the flag effect,“ segir Ólaf­ur, en í stjórn­mála­fræð­inni er það þekkt að í alþjóð­legum krísum eykst stuðn­ingur við ríkj­andi stjórn­völd, en þó bara tíma­bund­ið.

„Það hefur gerst hér og það gerð­ist í Dan­mörku, þar sem stuðn­ingur við Mette Frederik­sen fór úr fjöru­tíu pró­sentum í átta­tíu pró­sent,“ segir Ólaf­ur.

Talið berst næst að Banda­ríkj­un­um, en þar naut Don­ald Trump for­seti afar tak­mark­aðrar fylg­is­aukn­ingar eftir að veiran fór að valda usla og „rally ‘round the flag“ áhrifin þar urðu mun minni en um leið­toga víð­ast hvar ann­ars stað­ar, eða um 2-3 pró­sentu­stig. Þessi áhrif eru þegar farin að ganga til bak­a. 

Trú á vís­indi og sér­fræð­inga gæti auk­ist

Stuðn­ings­aukn­ingin við stjórn­mála­leið­toga í svona krísum er alltaf tíma­bund­inn, en Ólafur segir að var­an­legar breyt­ingar gætu orðið á afstöðu fólks til vís­inda og sér­fræð­inga.

„Það hefur verið áber­andi und­an­farin ár, sér­stak­lega meðal svona lýð­hyggju­flokka eða popúlista­flokka, að þeir hafa talað niður vís­indi og sér­fræð­inga og talið að þeir hefðu ekk­ert annað fram að færa heldur en skoð­an­ir. Þess vegna bæri ekki að taka þá neitt sér­stak­lega alvar­lega. Nú hefur komið heldur betur í ljós að þegar á bjátar vilja menn hlusta á vís­indin og menn vilja hlusta á sér­fræð­ing­ana. Það kynnu að vera var­an­leg áhrif,“ segir Ólaf­ur.

Lær­dómur far­ald­urs­ins gæti orðið sá að popúl­ísk ráð dugi skammt

„Ann­að, sem teng­ist þessu, er að hefð­bundin stjórn­mál hafa víða átt aðeins undir högg að sækja og lýð­hyggju­flokkar eða popúlistar hafa víða verið að sækja í sig veðrið, þó að þeir hafi nú ekki kom­ist til valda á mjög mörgum stöð­u­m. 

Einn lær­dómur sem menn geta dregið af þess­ari kreppu er hvernig popúlistar í valda­stöðum bregð­ast við alvar­legum áföllum af þessu tagi. Ef við tökum dæmi til dæmis af Don­ald Trump ann­ars vegar og Bol­son­aro í Bras­ilíu hins vegar þá sjá menn auð­vitað glögg­lega að starfs­hættir þeirra og vís­inda­andúð og þessi popúl­ísku ráð, þau duga mjög illa gagn­vart ein­hverjum raun­veru­legum vanda­málum þar sem þarf öfl­ugt rík­is­vald og stöðuga eða hefð­bundna for­ystu til þess að takast á við vand­ann.

Þessi kreppa gæti orðið til þess að grafa undan trú almenn­ings á popúlistum í valda­stöð­u­m,“ segir Ólaf­ur, en bætir við að hættan sé auð­vitað sú að ef hefð­bundnum stjórn­völdum tak­ist mjög illa að fást við þennan vanda á stöðum þar sem popúlistar hafa ekki verið við völd, gæti gagn­rýni þeirra á hefð­bundin stjórn­völd enn þá haft áhrif.

„Það væri þó ansi kald­hæðið ef þessi kreppa yrði til þess að grafa undan popúlist­un­um,“ segir Ólaf­ur, en talið berst því næst aftur að Banda­ríkj­un­um, þar sem mót­mæli eru nú nán­ast upp á dag í ein­staka ríkjum gegn þeim hömlum sem sett hafa verið á dag­legt líf í sótt­varna­skyni. Mót­mæli sem Trump for­seti hefur bein­línis hvatt til, með skila­boðum á Twitter til íbúa ríkj­anna um að „FRELSA“ þau.

Á sama tíma er dag­ljóst að Banda­ríkin hafa átt erfitt með að fóta sig í bar­átt­unni gegn veirunni og skæðar hóp­sýk­ingar hafa blossað upp vítt og breitt um þetta víð­fema land. Á níunda hund­rað þús­und til­fella COVID-19 hafa greinst í Banda­ríkj­unum öllum og yfir 45 þús­und manns hafa látið líf­ið. Ólafur segir að það sé ekki ein­ungis stærð lands­ins sem geri við­brögðin þar erf­ið, heldur líka sjálf stjórn­skip­an­in, valda­kerf­ið.

„Í Banda­ríkj­unum erum við með gríð­ar­lega mikla vald­dreif­ingu, meðal ann­ars milli for­seta­emb­ætt­is­ins og fylkj­anna og svo eru alls konar völd ekki bara á höndum fylkj­anna heldur í afskap­lega flóknu sveit­ar­stjórn­ar­kerfi.

Kerfið er mjög flókið og það sem hefur gerst í Banda­ríkj­unum er að það skortir algjör­lega sam­ræmda for­ystu. Slík for­ysta er alltaf mjög erfið því sumt er hjá for­set­anum og sumt er hjá fylk­is­stjór­un­um, en Trump hefur nátt­úr­lega ekki gert neina til­raun til heild­rænnar for­ystu, segir eitt í dag en annað á morg­un. 

Þar hefur þetta líka farið út í póli­tík og hver höndin er uppi á móti ann­arri, Trump hund­skammar fylk­is­stjór­ana og þeir kvarta undan hon­um. Þarna sést að þetta vald­dreifða kerfi, þó að það hafi ýmsa kosti, þá hefur það mjög aug­ljósa galla þegar upp kemur vandi af þessu tag­i,“ segir Ólaf­ur, sem segir Trump virð­ast algjör­lega ráða­lausan í við­brögðum gegn veirunni. Mat Ólafs er að Trump fari á spjöld sög­unnar sem ein­stakur leið­togi, en ekki í jákvæðri merk­ingu.

„Svona gam­al­reyndir stjórn­mála­fræð­ingar eins og ég höfum séð ýmis­legt, lesið okkur til um marga ótrú­lega hluti og sví­virði­lega hluti stjórn­mál­anna. Maður er vanur að lesa um mikla leið­toga sem unnu gríð­ar­leg afrek en gerðu líka skelfi­lega hluti, þeir eru bæði góðir og slæmir og hæfir og óhæfir, en eitt­hvað eins og Trump hefur maður aldrei séð. Hann er alveg í sér­flokki, alla­vega af svona lýð­ræð­is­legum leið­tog­um. Við höfum verið með með harð­stjóra eins og Hitler og Stalín, en við erum að tala um leið­toga í lýð­ræð­is­ríkj­u­m,“ segir Ólaf­ur, sem bætir við að hans kyn­slóð hafi alist upp við að Banda­ríkin og Banda­ríkja­for­setar væru álitnir leið­togar hins vest­ræna heims. Það hlut­verk telur Ólafur nú fremur í höndum leið­toga Frakk­lands og Þýska­lands.

Og talandi um. Evr­ópu­sam­band­ið. Hvernig er það að takast á við veiruna, að mati Ólafs?

„Evr­ópu­sam­bandið er þeirrar nátt­úru að það er alltaf að fást við nýjar og nýjar kreppur og í hvert skipti sem það kemur upp kreppa hafa ein­hverjir orðið til þess að spá enda­lokum Evr­ópu­sam­bands­ins. Þetta er nátt­úr­lega ein mesta kreppa sem Evr­ópu­sam­bandið og aðild­ar­þjóðir þess hafa lent í. Það skiptir máli hvernig sam­bandið bregst við.

Eitt sem ég hef tekið eftir er að Macron Frakk­lands­for­seti var í við­tali nýlega við Fin­ancial Times þar sem hann hvatti til þess að betur stæð ríki Evr­ópu­sam­bands­ins gerðu mjög mynd­ar­legt átak í því að styðja efna­hags­lega við þau ríki Evr­ópu­sam­bands­ins sem verr eru stödd, sem eru aðal­lega Mið­jarð­ar­hafs­rík­in. Ef að eitt­hvað af þessu tag­inu gengi eft­ir, þá held ég að það myndi verða til þess að styrkja Evr­ópu­sam­bandið og Evr­ópu­hug­sjón­ina mjög veru­lega. En það er nátt­úr­lega ekki klárt hvort að það verð­ur, en þetta þótti mér mjög athygl­is­vert,“ segir Ólaf­ur.

Í þessu ástandi hefur Viktor Orbán, for­sæt­is­ráð­herra Ung­verja­lands, aukið mjög völd sín. Með laga­frum­varpi sem sam­þykkt var í lok mars fékk hann heim­ild til þess að stýra rík­inu með til­skip­un­um, án aðkomu þings­ins. Þessi ráð­stöfun er ótíma­bund­in, þó að stjórn­völd í Ung­verja­landi segi að hún verði ein­ungis nýtt sem neyð­ar­ráð­stöfun á meðan far­ald­ur­inn geis­ar.

„Það hefur nátt­úr­lega verið vax­andi umræða um það hvort hann sé húsum hæfum í Evr­ópu­sam­band­inu, þar sem hans stjórn­ar­hættir og það sem hann hefur verið að gera gengur í raun­inni alveg gegn öllum meg­in­hug­sjónum Evr­ópu­sam­bands­ins og reyndar líka gegn hug­sjónum Evr­ópu­ráðs­ins. Evr­ópu­sam­bandið hefur gert athuga­semdir við fram­komu Orbáns varð­andi þær aðgerðir sem hann hefur gripið til, ekki síst þetta að láta setja lög um alræð­is­vald for­set­ans sem eru ótíma­bund­in, sem er mjög var­huga­vert og auð­vitað er alltaf háskinn sem við er að glíma þegar upp koma miklar krísur að óprút­tnir stjórn­mála­menn not­færi sér það,“ segir Ólaf­ur, sem segir að aukin hætta sé á því að „lukku­ridd­ar­ar“ og öfga­sinn­aðir póli­tíkusar njóti lýð­hylli ef hinum hefð­bundnu stjórn­mála­öflum tekst ekki að valda því verk­efni að takast á við kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn og afleið­ingar hans.

„En sem betur fer sjáum við mjög víða, ekki alstað­ar, en mjög víða, að lýð­ræð­is­leg stjórn­völd eru bara að standa sig býsna vel í bar­átt­unni við þennan vágest.“