Af stærri sveit­ar­fé­lög­um, þeim sem eru með fleiri en fjögur þús­und íbúa, sker eitt sig úr þegar kemur að hækkun á fjár­magnstekjum í fyrra, Vest­manna­eyj­ar. Fjár­magnstekjur á mann þar fóru úr 377 í 3.608 þús­und krónur að með­al­tali á mann á árinu 2021. Senni­leg­asta skýr­ingin á þess­ari miklu hækkun felst í söl­unni á útgerð­ar­fyr­ir­tæk­inu Berg Hug­inn til Síld­ar­vinnsl­unnar fyrir 4,9 millj­arða króna, en þau við­skipti voru sam­þykkt af Sam­keppn­is­eft­ir­lit­inu í febr­úar í fyrra, og í kjöl­farið var gengið frá greiðslu kaup­verðs. Auk þess eru stór útgerð­ar­fé­lög, sem skil­uðu met­hagn­aði í fyrra, með heim­il­is­festi í Vest­manna­eyj­um. Þar má helst nefna Ísfé­lag Vest­manna­eyja og Vinnslu­stöð­ina, sem skil­uðu met­hagn­aði og greiddu hlut­höfum sínum mik­inn arð.

Eig­endur Ísfé­lags­ins eiga einnig umtals­vert magn af skráðum hluta­bréfum í óskyldum greinum og fast­eignum víða um land, sem hækk­uðu mikið í virði á síð­asta ári. 

Sterk búsetu­eins­leitni á meðal elítu­hópa

Þeir sem búa á Sel­tjarn­ar­nesi eða í Garðabæ hafa í gegnum árin verið mun lík­legri til að hafa helstu tekjur sínar af nýt­ingu fjár­magns en íbúar ann­arra sveit­ar­fé­laga á höf­uð­borg­ar­svæð­inu. Þeir hafa líka verið lík­legri til að vera í áhrifa­stöðum í við­skipta­líf­inu en nágrannar þeirra.

Árið 2007, þegar banka­­góð­ærið var í algleym­ingi, náði með­­al­­tal fjár­­­magnstekna á hvern íbúa á Sel­tjarn­­ar­­nesi til að mynda 3.738 þús­und krónum og 3.165 þús­und krónum í Garða­bæ. Þá var heild­­ar­­með­­al­talið 775 þús­und krónur og með­­al­­tal fjár­­­magnstekna á Sel­tjarn­­ar­­nesi því næstum fjór­falt hærra en hjá meðal Íslend­ingn­­um. 

Þegar banka­bólan sprakk með látum dróg­ust þessar tekjur mest saman í þessum tveimur sveit­ar­fé­lög­um. 

Í grein sem birt­ist í tíma­rit­inu Stjórn­­­mál og Stjórn­­­sýsla árið 2017 var fjallað um elítur á Íslandi og inn­­­byrðis tengsl þeirra. Rann­sókn grein­ar­höf­unda, sem voru fræði­menn úr ýmsum deildum Háskóla Íslands, sýndi að ­sterk tengsl væru á milli elítu­flokka innan við­­skipta-og atvinn­u­lífs­ins ann­­ars veg­­ar, og félags- og hags­muna­­sam­­taka hins veg­­ar. Einnig voru vís­bend­ingar um önnur tengsl, en valda­­miklir ein­stak­l­ingar í fjöl­miðlum og stjórn­­­sýslu virt­ust tengj­­ast elítu­hópum úr mörgum atvinn­u­­grein­­um. 

Grein­­ar­höf­und­arnir athug­uðu líka sam­­þjöppun ein­stak­l­inga sem mynd­uðu við­skipta­el­ít­una eftir póst­­­núm­er­­um. Þar kom í ljós að sterk búset­u­eins­­leitni ríkti meðal þeirra, þ.e. með­­limir í fram­­kvæmda­­stjórnum fyr­ir­tækja voru lík­­­legri til að velja nágranna sína með sér í stjórn. Þeg­ar litið var á búsetu með­­lima við­skipta­el­ít­unnar kom í ljós að búset­u­eins­­leitnin var sér­­stak­­lega áber­andi ef ein­stak­l­ing­­arnir bjuggu á Sel­tjarn­­ar­­nesi og í Garða­bæ. Þessi tvö sveit­­ar­­fé­lög skáru sig úr, en þar bjuggu 150 pró­sent fleiri ein­stak­l­ingar í við­­skipta- og atvinnu­lífsel­ít­unni en vænta hefði mátt út frá íbú­a­­fjölda á árunum 2014 til 2015. 

Íbúar þess­ara tveggja sveit­ar­fé­laga eru einnig mun lík­legri til að kjósa Sjálf­stæð­is­flokk­inn en í öðrum sveit­ar­fé­lögum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu. Sá flokkur er með hreinan meiri­hluta Á Sel­tjarn­ar­nesi og í Garða­bæ, þar sem hann fékk um helm­ing allra greiddra atkvæða, á meðan að stuðn­ingur við hann er rúm­lega 24 pró­sent í Reykja­vík og á bil­inu 27 til 33 pró­sent í öðrum sveit­ar­fé­lögum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu.

Aðgerðir stjórn­valda og Seðla­banka lyk­il­at­riði

Á árinu 2019, áður en að kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn skall á, voru fjár­magnstekjur á mann á Íslandi að með­al­tali 520 þús­und krónur á ári. Í lok árs 2021, þegar tak­mörk­unum vegna far­ald­urs­ins var að mestu lokið og efna­hags­legar aðgerðir stjórn­valda vegna hans voru að mestu komnar til áhrifa, voru fjár­magnstekj­urnar orðnar 709 þús­und krónur að með­al­tali. Þær höfðu hækkað um 36,3 pró­sent á tveimur árum. 

Fjár­magnstekj­urnar dróg­ust saman á árinu árinu 2020. Sú heild­ar­aukn­ing sem varð á þeim átti sér því öll stað, og rúm­lega það, í fyrra. Raunar hækk­uðu með­al­tals fjár­magnstekjur um heil 47 pró­sent frá árs­lokum 2020 og fram að síð­ustu ára­mót­um. Með­al­talið hækk­aði þó minna en heild­ar­tekj­urn­ar, líkt og komið verður inn á síðar í þess­ari umfjöll­un.

Þessi aukn­ing á fjár­magnstekjum á rætur sínar að stóru leyti að rekja til aðgerða stjórn­valda, sem kynntar voru sem við­bragð við efna­hags­legum áhrifum far­ald­urs­ins. Á árunum 2020 og 2021 greip rík­is­stjórnin og Seðla­­­banki Íslands til marg­hátt­aðra aðgerða sem hleyptu súr­efni inn í hag­­­kerf­ið. Má þar nefna miklar stuðn­ings­greiðslur til fyr­ir­tækja, sem höfðu þau hlið­ar­á­hrif að verja hluta­bréfa­eign fjár­magns­eig­enda frá höggi, ákvörðun Seðla­bank­ans að lækka stýri­vexti niður í 0,75 pró­sent, sem gerði láns­fjár­magns ódýr­ara en nokkru sinni áður, og afnám sveiflu­jöfn­un­ar­aukans, sem jók svig­rúm við­skipta­banka til útlána um mörg hund­ruð millj­arða króna. Það svig­rúm nýttu þeir að uppi­stöðu í ný hús­næð­is­lán, sem bjó til villta vest­urs ástand á hús­næð­is­mark­aði og blés þar upp bólu. 

Afleið­ing­­­arnar hafa verið meðal ann­­­ars verið þær að fast­eigna­verð og virði verð­bréfa hefur hækkað mik­ið, og eig­endur slíkra eigna á sama tíma ávaxtað fé sitt vel.

81 pró­sent fjár­magnstekna til efsta lags­ins

Kjarn­inn greindi frá því í júlíað í grein­ingu á álagn­ingu opin­berra gjalda ein­stak­l­inga eftir tekju­­tí­undum sem Bjarni Bene­dikts­­son, fjár­­­mála- og efna­hags­ráð­herra, kynnti á rík­­is­­stjórn­­­ar­fundi 22. júní síð­­ast­lið­inn, hafi komið fram að þau tíu pró­­sent lands­­manna sem höfðu mestar fjár­­­magnstekjur á síð­­asta ári hafi tekið til sín 81 pró­­sent allra fjár­­­magnstekna ein­stak­l­inga á árinu 2021. Alls höfðu ein­stak­l­ingar 181 millj­­arð króna í fjár­­­magnstekjur í fyrra og því liggur fyrir að efsta tíund­in, sem telur nokkur þús­und fjöl­­skyld­­ur, var með tæp­­lega 147 millj­­arða króna í fjár­­­magnstekjur á síð­­asta ári. Heild­­ar­fjár­­­magnstekjur ein­stak­l­inga hækk­­uðu um 57 pró­­sent milli ára, eða alls um 65 millj­­arða króna. Mest hækk­­­aði sölu­hagn­aður hluta­bréfa sem var 69,5 millj­­­arðar króna á árinu 2021. 

Fjár­­­magnstekjur dreifast mun ójafnar en launa­­tekj­­ur. Þær lendi mun frekar hjá tekju­hæstu hópum lands­ins, sem eiga mestar eign­­ir. Alls um níu pró­sent þeirra sem telja fram skatt­greiðslur á Íslandi fá yfir höfuð fjár­magnstekj­ur. Fjár­magnstekju­skattur er líka 22 pró­­­sent, sem er mun lægra hlut­­­fall en greitt er af t.d. launa­­­tekj­um, þar sem skatt­hlut­­­fallið er frá 31,45 til 46,25 pró­­­sent eftir því hversu háar tekj­­­urnar eru. 

Í minn­is­­blaði um áður­nefnda grein­ing­u sem lagt var fyrir rík­­is­­stjórn í síð­asta mán­uði var þetta stað­­fest. Þar kom fram að hækk­­andi skatt­greiðslur efstu tekju­­tí­und­­ar­innar séu fyrst og síð­­­ast til­­komnar vegna þess að fjár­­­magnstekjur þeirra hafa stór­­aukist, enda greiðir þessi hópur 87 pró­­sent af öllum fjár­­­magnstekju­skatti.

Rúmur helm­ingur af nýjum auði fór til efstu tíund­ar­innar

Í tölum sem Hag­stofa Íslands birti í júlí kom fram að af þeim 608 nýju millj­­örðum króna sem urðu til í fyrra fóru 331 millj­­arður króna til efstu tíund­­ar­inn­­ar. Það er hlut­­falls­­lega mun meira en rík­­asta lagið tók til sín árin á und­an.

Ástæður þess að fjár­magnstekjur hafa auk­ist svona mikið eru fyrst og síð­ast þær að virði hluta­bréfa hefur auk­ist gríð­ar­lega á kór­ónu­veiru­tím­anum og fast­eigna­verð hefur rokið upp um tugi pró­senta. Rík­­­­­ustu tíu pró­­­sent Íslend­inga juku eign sína í verð­bréfum um 93,4 millj­­arða króna á árinu 2021. Þessi eign er þó metin á nafn­virði, ekki mark­aðsvirði, og því var hún van­metin um síð­ustu ára­mót.

Heild­­­ar­aukn­ing í eign á verð­bréf­um, sem eru að upp­­i­­­­stöðu hluta­bréf og skulda­bréf, á meðal allra lands­­­manna var upp á 105,3 millj­­­arða króna. Því eign­að­ist efsta tíund­in, rúm­­­lega 23 þús­und ein­stak­l­ing­­­ar, í tekju­­­stig­­­anum 89 pró­­­sent af virði nýrra verð­bréfa á síð­­­asta ári.

Þessi hópur fékk líka miklar arð­greiðslur út úr fyr­ir­tækj­unum sem hann átti hluta­bréf í og, líkt og áður sagði, var hann dug­legur við að selja bréfin á háu verði í fyrra fyrir mik­inn sölu­hagnað sem mynd­aði fjár­magnstekj­ur.

Flestir lands­­menn eiga eina teg­und eigna sem hefur vaxið mikið í virði, fast­­eign­ina sem þeir búa í. Það er enda þannig að tæp­­lega 76 pró­­sent af þeirri aukn­ingu sem orðið hefur á aukn­ingu á eigin fé frá 2010 er vegna hækk­­andi fast­eigna­verðs. Slík hækkun hefur þá hlið­ar­verkun að stjórn­völd geta stært sig af því að skulda­staða heim­il­anna sé að batna. Hlut­falls­lega er hún lægra hlut­fall af upp­blásnu mark­aðsvirð­i. 

Þessi staða er hins vegar ekki staða í hendi hjá þeim sem eiga eina eign, og þurfa að búa í henni, þótt auður verði til á blaði sam­hliða miklum hækk­­un­­um. Flestir þurfa að kaupa sér nýja eign ef þeir selja gömlu, og nýju eign­­irnar hafa líka hækkað að jafn­­aði jafn mikið í virði.

Í tölum frá Þjóð­skrá Íslands kemur fram að næstum 53 þús­und íbúðir á Íslandi eru í eigu aðila sem eiga fleiri en eina íbúð. Þ.e. ein­hverra sem geta haft tekjur af útleigu ann­arrar íbúðar en þeirrar sem við­kom­andi býr í. Í svörum sem Kjarn­inn fékk frá Þjóð­skrá í lok síð­asta árs kom fram að á fimmta þús­und áttu fleiri en tvær íbúðir og 453 ein­stak­lingar eða lög­að­ilar áttu fleiri en sex íbúð­ir. Þetta er hóp­ur­inn sem hefur hagn­ast mest á hækk­andi hús­næð­is­verð­i. 

Afar senn­i­­legt er að þorri þessa hóps til­­heyri þeim tíu pró­­sent lands­­manna sem eru með hæstu tekj­­urn­­ar. Sá hópur hefur aukið eigið fé sitt í fast­­eignum um 1.551 millj­­arð króna frá árinu 2010. Það þýðir að 45 pró­­sent af allri aukn­ingu á eigin fé heim­ila vegna hækk­­unar á fast­eigna­verði fór til þessa hóps.