Í gær voru sjö ár frá því að neyðarlög voru sett á Íslandi vegna þess að hrun alls íslenska bankakerfisins var yfirvofandi. Næstu daga á eftir féllu þrír stærstu bankar þjóðarinnar eins og spilaborgir.
Samkeppniseftirlitið taldi að við bankahrunið hafi um 70 prósent af 120 stærstu fyrirtækjum landsins verið undir beinum eða óbeinum yfirráðum banka. Annað hvort voru bankarnir beinlínis búnir að taka fyrirtækin yfir eða skuldastaða þeirra var þess eðlis að þau voru í gjörgæslu bankanna og gátu ekki ráðið sínum málum sjálf. Þessi 120 fyrirtæki mynduðu um helming íslensks þjónustumarkaðar.
Þótt ekki hafi verið birtar rannsóknir sem sýna hver staðan var hjá öllu atvinnulífinu var það skoðun Samkeppniseftirlitsins og allra stóru bankanna að þessa tölu, 70 prósent, megi í raun yfirfæra á starfsemi landsins í heild. Því stóðu stjórnvöld, stofnanir og atvinnufyrirtæki frammi fyrir risavöxnu og einstöku verkefni. Hvernig átti að endurskipuleggja allt á Íslandi? Og hver átti að gera það?
Á endanum var tekin sú ákvörðun að endurreistu bankarnir; Arion banki, Íslandsbanki og Landsbanki ættu að gera það. Lífvænlegum innlendum eignum hafði verið hrúgað inn í þessa banka og þeir voru fjármagnaðir með innstæðum landsmanna og fjármagni frá hinum opinbera. Þegar samkomulag náðist við kröfuhafa föllnu bankanna, sem höfðu tapað þúsundum milljarða króna á viðskiptum sínum við Ísland, um að þeir mættu eiga meirihlutann í tveimur endurreistu bankanna, enda voru eignirnar sem settar voru inn undir öllum eðlilegum kringumstæðum þeirra eignir.
Bankarnir fengu því að „þvo“ atvinnulífið. Það var þó fjarri því einboðið að svo yrði. Önnur hugmynd var líka mikið rædd og kom raunverulega til greina.
Bjuggust við því að fá fleiri fyrirtæki í fangið
Framan af árinu 2009 bjuggust íslensk stjórnvöld við því að fá fleiri fyrirtæki í fangið en bara bankana. Þess vegna var meðal annars undirbúin stofnun svokallaðs eignaumsýslufélags ríkisins, sem átti að geta tekið við slíkum fyrirtækjum.
Ljóst var að nokkur þjóðhagslega mikilvæg fyrirtæki myndu ekki fá að fara á vonarvöl af neinu tagi. Á meðal fyrirtækja sem skilgreind voru sem slík voru flutningsfyrirtæki og fjarskiptafyrirtæki. Efst á þeim lista var Icelandair. Það hefði aldrei komið til greina að láta það fyrirtæki lenda í vandræðum vegna mikilvægis þess fyrir flutninga á fólki og vörum til og frá landinu. Ríkisstjórnin hafði réttilega gert sér vonir um að ferðaþjónusta gæti orðið ein af vaxtagreinunum eftir hrun sem myndi hjálpa til við efnahagsbatann. Aukning innan hennar var ómöguleg án Icelandair.
Aldrei kom til greina að hálfu stjórnvalda að láta Icelandair fara í þrot. Fyrirtækið gegnir lykilhlutverki í flutningi til og frá landsins og þeirri efnahagslegu endurreisn sem ferðaþjónusta hefur gert Íslandi kleift að upplifa.
Flutnings- og fjarskiptafélag ríkisins
Önnur fyrirtæki sem raunverulega var rætt um að ríkið myndi taka yfir var Míla. Ríkið átti þá þegar Landsnet og þurfti síðar að setja mikið fé í Farice, sem rekur sæstrengi til landsins. Hugmyndin var þá að setja Mílu, sem er félag utan um grunnfjarskiptanetið, ásamt Landsneti og Farice inn í eitt stórt og öflugt flutnings- og fjarskiptafélag í eigu ríkisins.
Hugmyndin um opinbert eignaumsýslufélag er oftast kennd við Sænska bankasérfræðinginn Mats Josefsson. Hann kom hingað til lands eftir hrunið fyrir tilstuðlan Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og hafði áratuga reynslu af endurskipulagningarstörfum, meðal annars í bankakreppunni í Svíþjóð eftir árið 1990. Josefsson setti strax fram ákveðnar hugmyndir um hvernig ætti að endurreisa atvinnulífið eftir hrunið. Það skyldi gert á grundvelli þess að vernda samkeppni annars vegar og síðan þjóðhagslega mikilvæg fyrirtæki hins vegar. Josefsson lagði til að öll þjóðhagslega mikilvæg fyrirtæki sem stæðu höllum fæti yrðu sett í sérstakt eignaumsýslufélag í opinberri eigu, í það minnsta fyrst um sinn. Með þjóðhagslega mikilvægum fyrirtækjum var átt við rekstur sem hagkerfið þurfti nauðsynlega á að halda, svo sem rekstur á sviði skipaflutninga, flugsamgangna og fjarskipta.
Mikil andstaða við hugmyndir Josefsson innan bankanna
Josefsson kynnti þessar hugmyndir í umboði Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og taldi að þær væru best til þess fallnar að endurheimta traust, fljótt og vel. Hann var formaður nefndar um endurreisn fjármálakerfisins, sem ríkisstjórnin og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn komu sér saman um að skipa, og hafði það meginmarkmið að samræma aðgerðir stjórnvalda, eftirlitsstofnana og bankanna við þá vinnu fyrstu mánuðina eftir að nýtt bankakerfi varð til í kjölfar neyðarlaganna. Á meðal þess sem Josefsson lagði mikla áherslu á var að allt yrði uppi á borðinu við endurskipulagningu bankanna og björgun fyrirtækja landsins.
Steingrímur J. Sigfússon var fjármálaráðherra þegar ákvörðun var tekin um að láta endurreistu bankana endurskipuleggja íslenskt viðskiptalíf.
Strax var ljóst að mikil andstaða var til staðar innan endurreistu bankanna og hagsmunasamtaka atvinnulífsins, sérstaklega Samtaka atvinnulífsins og Samtaka iðnaðarins, við þær hugmyndir sem Josefsson boðaði. Andstaðan var einkum gagnvart hugmyndinni um stofnun eignaumsýslufélags á vegum ríkisins. Margir óttuðust pólitíska spillingu við stjórn félagsins og einnig að arðsemissjónarmið fengju ekki að ráða för í rekstri, þ.e. að pólitísk stefna yrði að einhverju leyti ráðandi við ákvarðanatöku innan fyrirtækjanna sem yrðu í félaginu. Horft var til ýmissa fyrirtækja sem gætu farið inn í þetta félag, svo sem Eimskips, Icelandair Group og Skipta, móðurfélags Símans.
Andstaðan við hugmyndir Josefsson magnaðist eftir því sem leið á endurreisnarstarfið og varð brátt hávær innan stjórnarflokkanna. Þar var komin upp óánægja með störf Josefsson í upphafi árs 2009 þegar nefndin sem hann stýrði hafði aðeins starfað í nokkra mánuði.
Josefsson hótaði að hætta
Í maímánuði það ár dró til tíðinda. Þá snöggreiddist Josefsson á fundi með stjórnvöldum og hótaði að hætta störfum þegar í stað. Morgunblaðið greindi frá þessu á forsíðu 25. maí 2009. Jóhanna Sigurðardóttir, þáverandi forsætisráðherra, staðfesti í umræðum á þinginu samdægurs að Josefsson hefði hótað að hætta. Ástæðan fyrir reiðikasti Josefsson og hótunum hans í kjölfarið var að hann taldi endurreisn bankanna ekki ganga nógu hratt. Var hann sérstaklega pirraður yfir því að bankarnir væru ekki að leggja nógu mikið af mörkum við að greina eignasöfn sín og taka á vanda fyrirtækjanna.
Innan endurreistu bankanna horfðu málin öðruvísi við og var þeim sjónarmiðum margsinnis komið skýrt á framfæri að hugmyndir Josefsson væru á skjön við það sem stjórnendur og starfsfólk bankanna teldu réttast. Þeim hugnaðist ekki stofnun eignaumsýslufélagsins og töldu skynsamlegast að vandi fyrirtækja, einnig þeirra sem væru þjóðhagslega mikilvæg, yrði fyrst og fremst í höndum bankanna og hann yrði leystur sértækt en samt á grundvelli almennra laga og reglna.
Eygló spurði út í Mats
Eygló Harðardóttir, þáverandi þingkona Framsóknarflokksins og núverandi félags- og húsnæðismálaráðherra, spurði forsætisráðherra sérstaklega út í það hvers vegna Mats Josefsson hefði hótað að hætta störfum og hvaða skilyrði hann hefði sett fyrir áframhaldandi störfum fyrir stjórnvöld.
Eygló Harðardóttir spurði út í gagnrýni Mats Josefssonar á Alþingi.
Í svari Jóhönnu við fyrirspurninni sagði að Josefsson hefði komið þeirri skoðun sinni „skýrt á framfæri“ við stjórnvöld að endurreisn bankakerfisins hefði verið tímafrekari en að hefði verið stefnt.
„Frá lokum ársins 2008 hefur verið starfandi svonefnd samræmingarnefnd í bankamálum sem Mats Josefsson hefur stýrt og hefur sú nefnd haldið vikulega fundi. Í þessari nefnd hafa setið auk Mats fulltrúar forsætisráðuneytis, fjármálaráðuneytis, viðskiptaráðuneytis, utanríkisráðuneytis, Fjármálaeftirlitsins og Seðlabanka Íslands. Í síðasta mánuði var ákveðið í fullu samráði við Mats Josefsson að breyta fyrirkomulagi þessara mála á þann hátt að í stað samræmingarnefndarinnar yrði sett á laggirnar tímabundinn stýrihópur um endurreisn bankakerfisins. Megintilgangur þessarar breytingar er að styrkja framkvæmd endurreisnarstarfsins enn frekar nú þegar nær dregur þeim tímapunkti að ríkið leggi nýju bönkunum til nýtt eigið fé þegar samningum við kröfuhafa gömlu bankanna lýkur. Stýrihópurinn hefur fundað mjög ört og að jafnaði þrisvar til fjórum sinnum í viku. Í stýrihópnum sitja, auk Mats Josefssonar, seðlabankastjóri, sem stýrir starfi nefndarinnar, fulltrúi forsætisráðuneytis og fjármálaráðuneytis auk aðstoðarmanna forsætis-, fjármála- og viðskiptaráðherra.
Mats Josefsson hefur því ekki sett nein skilyrði fyrir áframhaldandi starfi en hann hefur komið þeirri skoðun sinni skýrt á framfæri við stjórnvöld að það fyrirkomulag sem upphaflega var sett upp varðandi enduruppbyggingarstarfið í bankamálum hafi ekki verið eins skilvirkt og stefnt var að. Með nýju fyrirkomulagi í þessum málum er brugðist við þessum ábendingum Mats Josefssonar,“ sagði í svari forsætisráðherra.
Jóhanna Sigurðardóttir, þáverandi forsætisráðherra, staðfesti að Josefsson hefði sett fram gagnrýni á endurskipulagningu atvinnulífsins.
Hafði litla trú á íslensku fagfólki og vildi erlenda ráðgjafa
Eftir því sem leið á vinnuna við endurskipulagningu bankakerfisins og stærstu fyrirtækjanna var ljóst að Mats Josefsson var ekki að ráða för og inntakið í hans hugmyndum fékk ekki hljómgrunn hjá stjórnvöldum eða innan endurreistu bankanna. Á fundum sem hann sat með embættismönnum og starfsfólki úr bönkunum kom margsinnis fram í hans máli að hann hefði litla trú á íslensku fagfólki og helst vildi hann fá erlenda ráðgjafa hingað til landsins til að stýra eignaumsýslufélaginu. Aðeins þannig væri hægt að tryggja faglega stjórn yfir hinum þjóðhagslega mikilvægu fyrirtækjum.
Virkjun eignaumsýslufélagsins reyndist óþörf eftir að bankarnir voru orðnir starfhæfir. Þá gátu þeir sjálfir tekið á vandræðum atvinnulífsins. Það er hins vegar ljóst að hugmyndin um eignaumsýslufélag ríkisins, sem hefði fært eignarhald margra fyrirtækja til hins opinbera, var hótun sem virkaði ágætlega gagnvart bönkunum. Hún var hvati til að drífa þá af stað. Josefsson hætti störfum árið 2011. Hugmyndir hans fengu aldrei neitt brautargengi hjá íslenskum stjórnvöldum.
Væri pólitískt eignaumsýslufélag betra en bankar?
Þótt endurskipulagning íslensks atvinnulífs hafi að mörgu leyti gengið vel hefur hún einnig verið gagnrýnd umtalsvert. Viðskiptabankarnir hafa til dæmis ítrekað legið undir ámæli fyrir að halda á eignum í óskyldum rekstri lengur en reglur gera ráð fyrir.
Þá hefur gagnsæi og jafnræði við sölu fyrirtækja sem búið er að endurskipuleggja einnig verið gagnrýnt. Dæmi um slíka gagnrýni snúa að sölu á fyrirtækjum bakvið luktar dyr til valinna hópa fjárfesta, að starfsmenn banka hafi nýtt sér aðstöðu sína til að komast yfir fyrirtæki eða að valdir viðskiptavinir bankanna eða aðilar innan fyrirtækja sem verið er að selja fái betri kjör en öðrum bjóðast á hlutum í þeim í aðdraganda skráninga þeirra á markað.
Auk þess voru nýju bankarnir gagnrýndir harðlega af stjórnendum fyrirtækja sem stóðu af sér hrunið fyrir að halda fyrirtækjum sem lentu í fangi bankanna á áfram á lífi með fjárhagslegri meðgjöf. Með þessari stöðu, þar sem dauðum fyrirtækjum væri haldið lifandi með handafli, væri verið að refsa þeim sem stóðu af sér hrunið fyrir að hafa rekið fyrirtækin sín af ábyrgð.
Hvernig endurskipulagningin hefði gengið ef eignaumsýslufélag ríkisins, með pólitískri yfirstjórn, hefði séð um hana mun enginn nokkru sinni vita. Það má þó slá því föstu að ásakanir um spillingu, aðstöðumun, græðgi, misnotkun og frændhygli, sem ítrekað hafa beinst að bönkunum á meðan að á þeirra endurskipulagningarferli hefur staðið, hefðu síst orðið minni ef stjórnmálamenn hefðu með beinum hætti verið með puttana í því hverjir myndu fá að eignast stærstu og mikilvægustu fyrirtæki landsins.
