Gylfi Magn­ús­son, pró­fessor í hag­fræði og dós­ent við Háskóla Íslands, segir það ekki skrýtið þótt ein­hverjir skynji launa­þróun í land­inu öðru­vísi en vísi­tala Hag­stof­unnar yfir kaup­mátt launa gefi til kynna. Í dag eru lands­menn að greiða upp lán, öfugt við mikla lán­töku fyrir hrun­ið, sem þýðir minna svig­rúm til neyslu. Almennt fer þó staða heim­ila batn­andi og hefur gert frá árinu 2010, segir Gylfi.

Í gær birt­ist frétt á vef Kjarn­ans um kaup­mátt launa sem hefur aldrei mælst hærri en í jan­úar 2015. Vísi­tala kaup­máttar launa hefur hækkað um 5,5 pró­sent á síð­ustu tólf mán­uð­um. Það þýð­ir, eða ætti að þýða, að launa­fólk getur að jafn­aði keypt 5,5 pró­sentum meira af vörum og þjón­ustu fyrir launin sín í dag en það gerði fyrir ári síð­an.

Mörgum fannst fréttin ekki koma heim og saman við eigin raun­veru­leika. Gylfi Magn­ús­son var því spurður að því hvort það geti virki­lega verið að kaup­máttur sé í dag meiri en hann var fyrir efna­hags­hrunið 2008.

Mis­jafnt eftir hópum

„Það er út af fyrir sig ekk­ert skrýtið þótt ein­hverj­ir, og jafn­vel margir, skynji launa­þróun öðru­vísi en vísi­tölu kaup­máttar launa. Hluti skýr­ing­ar­innar liggur í því að launa­taxtar og ráð­stöf­un­ar­tekjur eru ekki það sama. Það munar raunar tals­verðu vegna þess að fjár­magnstekjur voru mun hærri í bólunni, en dreifð­ust raunar mjög mis­jafnt. Jafn­framt dróst yfir­vinna tals­vert saman í krís­unn­i,“ segir Gylfi í svari við skrif­legri fyr­ir­purn Kjarn­ans og Stofn­unar um fjár­mála­læsi.

Gylfi segir það sama gilda um laun og fjár­magnstekj­ur, þau séu mis­jöfn milli hópa og þótt með­al­-­launa­taxtar hækki örar en verð­lag þá eigi það ekki við um alla hópa. Sama gildi um útgjalda­hlið­ina. „Þeir sem eru á leigu­mark­aði, og eru ef til vill að reyna að skrapa saman fyrir fyrsta hús­næði, eiga mun erf­ið­ara upp­dráttar en þeir sem búa í eigin hús­næði, þótt skuld­setn­ingin skipti auð­vitað máli fyrir þann hóp. Vísi­tala neyslu­verðs [sem mælir verð­bólgu] sýnir ekki endi­lega mjög vel útgjalda­þróun hjá öll­um, hún er líka með­al­tal eins og launa­vísi­talan,“ segir Gylfi en vísi­tala kaup­máttar launa ræðst af launa­þróun (þ.e. launa­vísi­töl­unni) ann­ars vegar og verð­bólgu­þróun hins veg­ar. „Frá­vik frá með­al­tali skipta ekki minna máli en með­al­tölin sjálf,“ segir Gylfi.

Neyslan var fjár­mögnuð með lánum

Vísi­tala kaup­máttar launa var í met­hæðum frá jan­úar 2007 til mars 2008, þegar hún stóð í kringum 120 stig. Eftir mikla lækkun sam­hliða efna­hag­skrís­unni, þá tók vísi­talan að hækka á ný um mitt ár 2010 og hefur hækkað ört síð­ustu mán­uði. Eins og fyrr segir hefur hún aldrei verið hærri en í dag, eða 121,9 stig.

Þýðir þetta að kaup­máttur lands­manna er, að með­al­tali, meiri í dag en hann var árið 2007?

„Rétt er að hafa í huga að í bólunni jókst mjög skuld­setn­ing heim­ila, það er þau voru að fjár­magna neyslu að ein­hverju marki með lánum [en ekki laun­um]. Nú eru heim­ilin þvert á móti að með­al­tali að greiða niður lán, sem þýðir vita­skuld að svig­rúm til neyslu er minna en ella, og fólk skynjar það vænt­an­lega í ein­hverjum mæli sem lægri tekj­ur, þótt þetta sé auk­inn sparn­aður frekar en lægri tekj­ur,“ segir Gylfi og bætir við að lokum að allt þetta breyti því ekki að staða heim­ila fari almennt batn­andi og hafi gert frá árinu 2010. „En á meðan það eru vænt­ingar um meiri eða örari bata þá verða ein­hverj­ir, jafn­vel margir, óánægð­ir,“ segir hann.

Mun­ur­inn á launum og ráð­stöf­un­ar­tekjum

Hag­stofa Íslands birtir mán­að­ar­lega þróun kaup­máttar launa. Kaup­máttur sýnir hversu mikið af vöru og þjón­ustu er hægt að kaupa fyrir laun. Óbreyttur kaup­máttur frá fyrra ári þýðir að hægt er að kaupa sam­bæri­lega vöru­körfu og fyrir ári. Með þessum hætti er litið til launa­þró­unar í land­inu að teknu til­liti til verð­lags­breyt­inga, þ.e. verð­bólg­unn­ar. Lág verð­bólga á Íslandi und­an­farið ár auk launa­hækk­ana hefur þannig áhrif til hækk­unar á vísi­tölu kaup­máttar launa.

Árlega birtir Hag­stofan síðan vísi­tölu kaup­máttar ráð­stöf­un­ar­tekna. Þar er tekið til­lit til fleiri þátta en heild­ar­launa, svo sem ann­arra tekna og til­færslna eins og barna- og vaxta­bóta, að frá­dregnum skött­um. Litið er til skatta­fram­tala við útreikn­ing kaup­máttar ráð­stöf­un­ar­tekna og eru nýj­ustu tölur Hag­stof­unnar fyrir árið 2013.

Kjarn­inn og Stofnun um fjár­mála­læsi hafa tekið höndum saman og munu fjalla ítar­lega um heim­il­is­fjár­mál sam­hliða þátt­unum Ferð til fjár, sem sýnd­ir voru á RÚV. Mark­mið­ið: Að stuðla að betra fjár­mála­læsi hjá lands­mönn­um! Fylgstu með á Face­book-­síðu Ferðar til fjár.