Sam­kvæmt nýjum frönskum lögum mega mat­vöru­versl­anir ekki lengur henda mat. Mat­vör­ur, sem komnar eru fram yfir síð­asta sölu­dag, verða annað hvort gefnar til góð­gerð­ar- og hjálp­ar­sam­taka eða þá not­aðar í dýra­fóður eða sem jarð­vegs­bæt­ir. Þessi laga­breyt­ing er algjör­lega einum manni að þakka sem fór í stríð gegn stór­mörk­uð­unum og hafði bet­ur. Hann lætur ekki staðar numið og ætlar sér stóra hluti um allan heim.

Sóun á mat­vælum

Arash Derambarsh situr í borg­ar­ráði Par­ís­ar. Fyrir nokkru setti hann af stað átak gegn sóun á mat­væl­um. Honum blöskr­aði hversu miklum mat stór­mark­að­irnir hentu á sama tíma og margir borg­ar­búar liðu skort og áttu hrein­lega ekki fyrir mat. Tæp­lega 70% af öllu fersku káli hefur verið hent, 40% af öllum eplum fóru vana­lega í tunn­una, varla helm­ingur af öllu brauð­meti var keypt – afgangnum hent á haug­ana.

Þetta er raun­veru­leik­inn í flestum stór­mörk­uð­u­m  hins vest­ræna heims. Nýt­ingin er skelfi­leg. Reyndar er ekki bara við stjórn­endur fyr­ir­tækj­anna að sakast. Venju­legir neyt­endur er senni­lega verstir - um helm­ingur vöru­körf­unnar endar vana­lega í rusl­inu. Hver Frakki er tal­inn henda um 20-30 kíló af æti­legum mati árlega. Verð­mætin í þessum mat, sem hent er í ruslið, eru metin í hund­ruðum millj­arða.

Í byrjun átaks­ins fór hinn 35 ára gamli Derambarsh um og ræddi við kaup­menn í nágrenni sínu; samdi við þá um að gefa heim­il­is­lausum, ein­stæðum mæðrum, fátækum börn­um, atvinnu­lausum og elli­líf­eyr­is­þegum mat sem kom­inn var fram yfir síð­asta sölu­dag – fremur en að henda hon­um. Á hverjum degi kom hann vana­lega um 100 manns til hjálp­ar. Ýmsir stór­mark­aðir brugð­ust hins vegar illa við þessu fram­taki hans og neit­uðu að gefa mat.

Hann gafst þó ekki upp; skrif­aði grein­ar, ræddi við fólk og fjöl­miðla, safn­aði 200.000 und­ir­skriftum þar sem stjórn­völd voru hvött til þess að setja ný lög og banna hrein­lega þessa sóun. Hann afhenti franska þing­inu áskorun sem brást fljótt við og nú hafa ný lög tekið gildi sem knýja stór­mark­aði til þess að gefa mat í stað þess að henda hon­um. Mat­vörur sem ekki er hægt að selja lengur eru afhentar góð­gerð­ar­sam­tökum sem dreifa þeim síðan til nauð­staddra og fátækra. Þeir sem henda mat eiga von á við­ur­lögum og sekt­um. Von stjórn­valda með nýju lög­unum er að minnka þessa sóun um helm­ing.

Átak sem breytt gæti heim­inum

Arash Derambarsh er hvergi nærri hættur þrátt fyrir þennan mik­il­væga áfanga. Sams­konar bar­átta hefur raunar verið í gangi um allan heim, m.a. á Íslandi þar sem ýmsir skólar og sam­tök hafa hvatt fólk og fyr­ir­tæki til þess að henda ekki mat.

Arash segir það hneyksli að fólk skuli henda mat á meðan fátækt og heim­il­is­laust fólk svelti. Hann er ánægður með við­brögð franska þings­ins og vill að önnur lönd Evr­ópu fylgi í kjöl­far­ið. Jafn­vel heim­ur­inn all­ur. Hann segir mat­ar­póli­tík vera mik­il­væg­asta verk­efni sam­tím­ans:

„Matur er und­ir­staða lífs­ins; grund­vall­ar­þáttur til­veru okk­ar. Matur skiptir öllu máli. Ég hef verið gagn­rýndur fyrir að vera ein­faldur hug­sjóna­mað­ur. En ég fór í stjórn­mál til þess að gera gagn og reyna að hjálpa fólki. Kannski er það hall­æris­legt að vilja hjálpa öðrum, en svona er ég gerð­ur. Ég hef sjálfur verið fátækur og svang­ur.“

Hann bendir t.d. á að flestir náms­menn þurfi að lifa spart. Þeir borði að jafn­aði aðeins eina mál­tíð á dag og þá vana­lega ódýrt fæði eins og pasta eða kart­öfl­ur. Nám sér kröfu­hörð og mikil vinna, sem krefst mik­illar orku og það sé aukið álag að þurfa stöðugt að þurfa örvænta um mat. Af hverju ekki að gefa þessum mik­il­væga hópi fram­tíð­ar­innar mat – fremur en að henda hon­um?

Derambarsh horfir nú á heim­inn all­ann og vinnur m.a. með ONE sam­tök­un­um,  ­sem berj­ast gegn sóun á mat­væl­um. Eitt af ald­ar­mark­miðum Sam­ein­uðu þjóð­anna er að binda enda á fátækt í heim­in­um; fátækt og hung­ursneyð er stærsta vanda­mál mann­kyns og stöðugt umræðu­efni á alþjóð­legum ráð­stefn­um.

„En lausnin er svo ein­föld og blasir við: Hættum að henda mat!“

Segir Derambarsh og bendir á að ríf­lega sjö millj­ónum tonna af mat sé hent árlega í Frakk­landi. 67% af því séu neyt­endur sjálfir, 15% veit­inga­staðir og 11% mat­vöru­versl­an­ir. Í Evr­ópu er árlega hent 89 millj­ónum tonna og 1,3 millj­örðum tonna af mat er hent í heim­inum öll­um.

Alls ekki ónýtur matur

Þótt matur sé kom­inn fram yfir síð­asta sölu­dag er hann síður en svo ónýtur eða hættu­leg­ur. Nær­ing­ar­fræð­ingar hafa ítrekað það. Fremstu mat­reiðslu­meist­arar Frakk­lands hafa stutt átakið og eldað dýr­indis mál­tíðir úr mat­vörum sem stór­mark­að­irnir hafa sett í ruslið. Sjón­varps- og útvarps­þætt­ir, blaða­greinar og vef­síður hafa verið und­ir­lagðar átak­inu um að henda ekki mat. Margir hag­fræð­ingar hafa bent á með tölum og rökum að betri nýt­ing á mat­vælum sé ekki bara mörgum fjöl­skyldum og ein­stak­lingum í hag - heldur líka afar brýnt fyrir allt þjóð­ar­bú­ið.

Margir hafa brugð­ist við nýju lög­un­um; þróuð hafa verið ýmis­konar snjall­síma-­for­rit sem gera fólki kleyft að finna fersk mat­væli sem á að fara henda. Nokkrir veit­inga­staðir aug­lýsa sig nú sem „hendum eng­u  -nýtum allt“ - sem er í takt við þessa nýju bylgju.

Mik­il­væg­ast er samt að almenn­ingur læri að nýta betur mat­inn sinn sem það kaupir dýrum dómi – til þess að auðga líf sitt og ann­ara í kringum sig.

Hvað með Ísland?

Síð­ast­lið­inn vetur lögðu ell­efu íslenskir alþing­is­menn úr öllum flokkum ram þingá­lykt­un­ar­til­lögu um aðgerðir til að draga úr mat­ar­só­un. Þar er lagt til að mæla og greina umfang mat­ar­só­unar á Íslandi og leggja fram til­lögur um aðgerðir til að draga úr mat­ar­só­un.

Í grein­ar­gerð með þings­á­lykt­un­ar­til­lög­unni kemur fram, sem oft hefur verið sagt í bar­áttúnni gegn sóun mat­vælla að einn þriðji, jafn­vel hátt í helm­ingur þeirra mat­væla sem ræktuð eru og fram­leidd í heim­inum endi sem ónýttur úrgang­ur. Enn­fremur segir í grein­ar­gerð­inni:

„Þessi sóun á sér stað á öllum stig­um; á akrin­um, strax eftir upp­skeru, við flutn­ing, hjá fram­leið­end­um, í versl­un­um, í mötu­neyt­um, á veit­inga­stöðum og hjá neyt­end­um. Mat er hent vegna þess að hans er ekki neytt fyrir síð­asta sölu­dag, hefur skemm­st, lítur illa út eða afgangar ekki nýttir svo að dæmi séu tek­in. Þegar talað er um mat­ar­sóun er miðað við að mat sé hent sem hefði ann­ars getað nýst. Þessi mat­ar­sóun er óum­hverf­is­væn í alla staði því að fram­leiðsla, flutn­ingur og urðun á mat­vælum krefst orku, vatns og land­nýt­ing­ar. Eft­ir­spurn eftir mat í einum heims­hluta þrýstir á um aukna land­nýt­ingu hinum megin á hnett­inum og gerir það að verkum að stórum land­svæðum er breytt í rækt­un­ar­land, oft á kostnað mik­il­vægra vist­kerfa, svo sem regn­skóga. Í ljósi þess hversu mikil og nei­kvæð umhverf­is­á­hrif eru af mat­væla­fram­leiðslu er ólíð­andi hversu miklu magni af mat­vælum er hent. Á sama tíma býr millj­arður jarðarbúa við hung­ur­mörk en með litlu broti af þeim mat­vælum sem er hent væri hægt að fæða þá sem svelta. Í skýrslu Sam­ein­uðu þjóð­anna, „Food Wastage Foot­print: Impacts on Natural Reso­urces“, kemur m.a. fram að 28% rækt­un­ar­lands í heim­inum (1,4 millj­arðar hekt­ara) séu nýtt til að rækta mat sem skemmist eða sé sóað og að fram­leiðsla á mat sem er ekki neytt losi árlega 3,3 millj­örðum tonna af gróð­ur­húsa­loft­teg­undum út í and­rúms­loft­ið.“