Stóra fréttin í menn­ing­ar­líf­inu þetta vorið er Böggla­póst­stofan eftir Braga Ólafs­son, bók sem var útgefin í lok síð­asta árs í 300 ein­tökum fyrir útvalda elítu og ekki seld á almennum mark­aði. Verkið er ófá­an­legt á bóka­söfn­um, hvergi skráð í Bóka­tíð­indum og var ósýni­legt í fjöl­miðlum þar til í síð­ustu viku. Líkt og svo oft áður voru það blogg­ar­arnir sem tóku ómakið af blaða­mönn­un­um: Vef­síðan Druslu­bækur og doðrantar fjall­aði um bók­ina í stuttri grein þar sem sögu­þráður verks­ins er rak­inn í meg­in­at­rið­um. Útgef­andi Böggla­póst­stof­unnar er Gamma, hið dul­ar­fulla fjár­mála­fyr­ir­tæki sem eng­inn veit hver á. Grunur leikur á að líf­eyr­is­sjóð­irnir séu meiri­hluta­eig­endur í Gamma og ef sá grunur er réttur hefur fyr­ir­tæk­inu tek­ist að gefa út sann­kallað tíma­móta­verk í íslenskri bók­mennta­sögu – bók sem er fjár­mögnuð af almenn­ingi en er ekki ætluð hon­um.

Böggla­póst­stofa Braga Ólafs­sonar varpar ljósi á þá við­leitni auð­stétt­ar­innar að aðgreina sig frá fjöld­an­um, ekki bara efn­is­lega heldur líka menn­ing­ar­lega. Sagan kennir okkur að menn­ingin hefur til­hneig­ingu til að verða til hjá auð­stétt­inni og leka síðan niður til almúg­ans. Þannig voru skemmti­ferða­skip til dæmis hönnuð í upp­hafi fyrir efna­fólk en nú til dags eru flest skemmti­ferða­skip heims­ins drekk­hlaðin af flís­peysu­klæddum fólksmassa. Í heimi þar sem er búið að plebbavæða allan lúxus þarf auð­stéttin sífellt að leita nýrra leiða til að aðgreina sjálfa sig, búa til menn­ing­ar­lega upp­lifun sem hún ein hefur aðgang að. Þetta þekkjum við frá því á árunum fyrir hrun og í raun var það bara tíma­spurs­mál hvenær menn­ing­ar­lífið hér­lendis færi að hneigj­ast aftur í þessa átt. Sjálfur átti ég ekki von á því að bók­mennt­irnar yrðu sá vett­vangur þar sem þetta myndi ger­ast fyrst. Bók­mennt­irnar bjóða ekki upp á boðsmiða og eft­irpartý, þær fel­ast ekki í per­formans þar sem sumir fá að mæta en aðrir ekki; bók­mennt­irnar lifa í sinni eigin tíma­vídd og verða vart með­teknar öðru­vísi en í ein­rúmi og með yfir­legu. Í texta­sam­fé­lagi nútím­ans er úti­lokun frá bók­menntum nær óhugs­andi en Gamma vill samt láta á það reyna og Bragi Ólafs­son er til í að reyna með þeim. Ímyndið ykkur ef Gerpla hefði bara verið gefin út fyrir við­skipta­vini Kveld­úlfs hf. og væri óað­gengi­leg almennum les­end­um. Væru ekki aðrar for­sendur fyrir rann­sóknum á öllu höf­und­ar­verki Hall­dórs Lax­ness í slíku ástandi ef það væri mögu­legt?

­Fyrsti ára­tugur þess­arar aldar var blóma­tími fólks­ins sem taldi eðli­legt að auð­stéttin ætti sína menn­ing­ar­sköpun óskipta og ótrufl­aða af almúg­anum og þetta fólk hafði almenn­ings­á­litið sér til sið­ferði­legs stuðnings.

Mót­stöðu­aflið gegn menn­ing­ar­sköpun sem byggir á úti­lokun ætti að vera sterkara á sviði bók­mennt­anna en víða ann­ars staðar og dæmin sanna að þannig getur það stundum ver­ið. Sjálfur var ég starfs­maður Bók­mennta­há­tíðar í Reykja­vík árið 2007, í þá tíð þegar bankster­arnir borð­uðu gull­kryddað risotto, Bryn Ter­fel og Elton John skemmtu fyrir luktum dyrum og jafn­vel jað­ar­skáldin voru í boði Lands­bank­ans. Bók­mennta­há­tíð í Reykja­vík var sponsuð í bak og fyrir af bönk­um, flug­fé­lögum og bóka­for­lög­um. Samt voru allir við­burðir hátíð­ar­innar opnir og aðgengi­legir hverjum sem var. Styrkt­ar­að­ilar fengu ekki annað að launum en heið­ur­inn plús lógó í kynn­ing­ar­bæk­lingi. Það er auð­vitað ekki annað en sjálf­sagt að auð­stéttin styrki listir og menn­ingu ef útfærslan er með réttu lagi. Fjár­mála­fyr­ir­tækið Gamma hefur til dæmis styrkt Sin­fón­íu­hljóm­sveit Íslands af miklum mynd­ar­brag síð­ustu fjögur árin. Sá styrkur er almenns eðlis og felst í því að nið­ur­greiða miða­verð á tón­leika sem standa okkur öllum til boða. Eins og Ragnar í Smára orð­aði það: „Auður er hvorki góður né vond­ur; það er afstaða manna til auðs­ins, sem er ann­að­hvort góð eða vond.“

Fyrsti ára­tugur þess­arar aldar var blóma­tími fólks­ins sem taldi eðli­legt að auð­stéttin ætti sína menn­ing­ar­sköpun óskipta og ótrufl­aða af almúg­anum og þetta fólk hafði almenn­ings­á­litið sér til sið­ferði­legs stuðn­ings. Svo kom hrunið og síðan þá hafa lista­menn í öllum deildum keppst við að skil­greina sjálfa sig burt frá fjár­mála­el­ít­unni, rjúfa á tengslin við snobb­ið, skapa sér nýtt and­rými, lofta út. En nú er súr­efnið bráðum á þrot­um. Og kanarífugl­inn í kola­námunni heitir Bragi Ólafs­son.

No comment

Ás­laug Karen Jóhanns­dótt­ir, blaða­kona á Stund­inni, hringdi í Braga og vildi spyrja hann nánar út í bók­ina og sam­starfið við Gamma. Það sem Bragi hafði um málið að segja var hið sama og hann hefur haft fram að færa sem rit­höf­undur síð­asta ára­tug­inn: Ekk­ert. Auð­vitað ímyndum við okkur að Bragi dauð­skammist sín fyrir þetta upp­á­tæki sitt, hann hafi látið græðgina hlaupa með sig í gönur og sitji nú uppi með hneis­una. Sú til­gáta er allt­énd ekki verri en hver önnur og verður að duga í bili fyrst Bragi vill ekk­ert tjá sig um mál­ið. Við þurfum raunar ekki að leita langt aftur í menn­ing­ar­sög­una til að finna lista­menn sem selja sig og dauð­sjá eftir því stuttu síð­ar. Dæmin eru mörg frá því á árunum fyrir hrun og stundum hafa menn jafn­vel beðist afsök­unar opin­ber­lega á því að hafa tekið þátt í sukk­inu, ýmist beint eða óbeint. Vand­inn við að greina þessa umræðu er fyrst og fremst heim­ilda­skortur og almenn óvissa. Fregnir af sam­kvæm­is­leikjum auð­stétt­ar­innar frá því fyrir hrun eru nokkurn veg­inn jafn þoku­kenndar og ljós­myndin þar sem rapp­ar­inn 50 Cent stillir sér upp með Björg­ólfs­feðgum á Jamaíka. Þeir lista­menn sem létu til leið­ast á sínum tíma vilja helst ekk­ert ræða um það núna. Í slíku þagn­ar­bind­indi grasséra kjafta­sögur þar sem veisl­urnar verða enn þá stærri, kampa­víns­flösk­urnar enn þá fleiri, deka­dens­inn enn þá til­þrifa­meiri. Hafið þið heyrt þessa um íslenska rit­höf­und­inn sem varð fimm­tugur og fékk glæsi­veislu frá Björgólfi Guð­munds­syni á afmæl­is­dag­inn? Björgólfur var eig­andi Eddu útgáfu á þessu méli og fékk að útfæra eign­ar­hald sitt á höf­und­inum svona; sagt er að hann hafi sjálfur staðið í sínum tein­óttu jakka­fötum og tekið í hönd­ina á öllum gestum þegar þeir mættu í veisl­una.

Nú, líkt og þá, birt­ist með­virkni kunn­ingja­sam­fé­lags­ins fyrst og fremst sem hróp­andi þögn.

Nú, líkt og þá, birt­ist með­virkni kunn­ingja­sam­fé­lags­ins fyrst og fremst sem hróp­andi þögn. Fæstir kollegar og vinir Braga munu láta hafa nokkuð eftir sér um Böggla­póst­stof­una, ekki heldur þeir sem eru með óbragð í munni yfir auð­manna­dekr­inu. Ein­hverjir munu stíga fram til varn­ar, ásaka gagn­rýnendur um öfund, ýkt við­brögð, óþarfa til­finn­inga­semi eða ann­ar­lega hags­muni, ítreka að það sé réttur lista­manna að beita óhefð­bundnum leiðum til að hafa í sig og á, lista­menn þurfi jú að lifa mann­sæm­andi lífi eins og aðr­ir. Í frétt Stund­ar­innar er rætt við Egil Örn Jóhanns­son, for­mann Félags íslenskra bóka­út­gef­enda, en við­brögð hans við mál­inu eru dregin saman í eina kjarn­yrta máls­grein: „Al­mennt hljótum við þó að gleðj­ast yfir því að bækur séu gefn­ar.“ Rök­semda­færslan minnir á mál­flutn­ing SGI búddista sem líta svo á að hin kosmíska og altæka ham­ingja mann­kyns­ins auk­ist eftir því sem fleiri kyrja daimoku á hverju augna­bliki. Það að gefa bækur sé öllum til hags­bóta og and­legra fram­fara, jafn­vel þótt bæk­urnar sé bara ætl­aðar til­teknum for­rét­inda­hópi „og engum öðrum“. Egill Örn vill miklu frekar að fyr­ir­tæki og stofn­anir gefi við­skipta­vinum sínum bækur en konfekt­kassa. Var ég búinn að nefna að Egill Örn er útgef­and­inn hans Braga Ólafs­son­ar?

Ef þið þekktuð þessa til­finn­ing­u...

Böggla­póst­stofan vekur upp spurn­ingar um erindi rit­höf­unda og skyldur þeirra við les­endur sína. Umræðan er vand­kvæðum háð eins og list­um­ræða almennt, einkum í ljósi þess að gjarnan eru miklar til­finn­ingar í spil­inu; góðir lista­menn tala til okkar milli­liða­laust, standa með okkur á erf­iðum stund­um, deila okkar sýn á veru­leik­ann. Oft upp­lifum við sam­bandið við þetta fólk líkt og það ein­kenn­ist af gagn­kvæmu trausti og þegar aðdá­endum finnst lista­maður hafa brugð­ist sér geta þeir sýnt af sér hegðun sem virð­ist full­kom­lega órök­ræn, ekki ósvipað og ein­stak­lingur í ást­ar­sorg. Munið þið eftir því þegar Valur Gunn­ars­son jarð­aði Bubbaplöt­urnar sín­ar? Gjörn­ing­ur­inn var hafður að háði og spotti en samt var Valur ekki að gera annað en það sem hjartað bauð hon­um. Fólk sem tekur bók­menntir og listir alvar­lega á sífellt á hættu að upp­skera hroka­fullar og háðskar athuga­semdir frá þeim sem telja sig sér­fróða um „merki­legri“ hluti – vísi að slíku má sjá í skrifum hinna ljóð­elsku aðstand­enda Herðu­breiðar um Böggla­póst­stof­una. Þar er talað um að í „bók­menntakreðsum“ (þ.e. meðal kján­anna sem hafa ekki metnað til að helga sig raun­veru­legum við­fangs­efn­um) hafi „ýfst fjaðr­ir“ (þ.e. að þessir sömu kjánar séu auð­sær­an­legir og æsi sig út af algjörum smá­mun­um).

Op­in­berir styrkir hafa gert Braga Ólafs­syni kleift að þroskast og verða til sem rit­höf­undur og það má vel halda því fram að ef þess­ara styrkja nyti ekki við væri hann ekki starf­andi rit­höf­undur heldur eitt­hvað allt ann­að. En því skyldi rík­is­sjóður veita fé til lista­manna sem skapa ein­göngu fyrir lok­aða elítu?

 

Í þrengri skiln­ingi vekur Böggla­póst­stofan líka upp spurn­ingar um aðild hins opin­bera að menn­ing­ar­sköpun í land­inu og sam­spil­inu við hinn frjálsa markað í því sam­hengi. Rökin með því að veita skattfé í launa­sjóð rit­höf­unda eru þau að bók­mennta­sköpun sé gagn­leg fyrir sam­fé­lagið allt, hún stuðli að auknu læsi, styrki gagn­rýna hugsun og sé okkur öllum til góðs með marg­vís­legum en ill-skil­grein­an­legum hætti. Sá sem er fylgj­andi rit­launum verður að sætta sig við þá stað­reynd að rit­launin fara líka til lélegra höf­unda; úthlut­un­ar­regl­urnar eru ekki full­komnar en standa engu að síður fyrir sínu því þær eru jú (á end­an­um) í þágu okkar allra. Hver verður hins vegar staðan þegar bók­mennta­kerfið klofnar og til verða bók­menntir sem eru ekki ætl­aðar öll­um? Í þessu sam­hengi má nefna eft­ir­far­andi: Bragi Ólafs­son upp­lifði síð­ast rit­launa­lausan dag árið 2001. Frá því að úthlutað var úr úr launa­sjóði rithöfunda snemma árs 2002 hefur hann verið á fram­færi hins opin­bera tólf mán­uði árs­ins. Opin­berir styrkir hafa gert Braga Ólafs­syni kleift að þroskast og verða til sem rit­höf­undur og það má vel halda því fram að ef þess­ara styrkja nyti ekki við væri hann ekki starf­andi rit­höf­undur heldur eitt­hvað allt ann­að. En því skyldi rík­is­sjóður veita fé til lista­manna sem skapa ein­göngu fyrir lok­aða elítu? Er ekki eðli­leg­ast að bók­menntir sem úti­loka þorra skatt­greið­enda séu alfarið á for­ræði mark­aðsafl­anna? Auka­spurn­ing: Finnst ykkur lík­legt að Bragi Ólafs­son muni telja saman vinnu­tím­ana sem fóru í Böggla­póst­stof­una og leggja þá fram til frá­dráttar næst þegar hann sækir um rit­laun?

Íslenskar bók­menntir eru skrif­aðar fyrir örmarkað og það kemur kannski ekki á óvart að ein­hverjir rit­höf­undar séu til­búnir að hætta sér inn á dökk­gráa svæðið til að drýgja tekj­urn­ar. Til­vera lista­manna meðal smá­þjóða er sjaldn­ast mun­að­ar­líf en samt er það stað­reynd að fjöldi lista­manna hér­lendis hefur á síð­ustu árum afþakkað sam­starf við vafa­samar fjár­mála­stofn­an­ir. Þetta er fólk sem hefur neitað að setja verð­miða á lista­manns­heiður sinn, neitað að taka að sér aðal­hlut­verk í sam­kvæm­is­leikjum auð­stétt­ar­inn­ar. Aldrei hafa þessir lista­menn fengið hrós fyrir prinsípp­fest­una og við vitum ekki einu sinni almenni­lega hvaða hóp er hér um að ræða. Þegar hrunið var gengið um garð fannst mörgum þeir skulda þessu fólki eitt­hvað en upp­hæðin er óljós og mót­tak­and­inn nafn­laus, svo að það er erfitt að senda lofs­yrðin þangað sem þau eiga að fara. Í stað­inn getum við hins vegar haldið gagn­rýn­inni lif­andi og hæðst að sleikju­skapn­um, híað á sel­lát­ið. Bragi Ólafs­son er búinn að senda aðdá­endum sínum fing­ur­inn og það er eðli­legt – nei, óhjá­kvæmi­legt – að þeir svari honum í sömu mynt.

Höf­undur er bók­mennta­fræð­ing­ur.