Af hverju leggur virkjana­geir­inn svona mikla áherslu á að fá Skrokköldu­virkjun inn í nýt­ing­ar­flokk Ramma­á­ætl­un­ar? Það er af því þeir hafa fyrir löngu síðan leysa barna­skóla­gát­una: Hvernig borðar maður fíl? Einn bita í einu!

Skrokkalda er litla þúfan sem á að velta stóra hlass­inu, fleiri virkj­unum á mið­há­lend­inu sem tengj­ast skulu inn á nýja raf­línu yfir hálendið og upp­byggðum vegi til að þjóna virkj­un­un­um. Jarð­gufu­virkj­anir við Hágöngu­lón, vatansafls­virkjun við Skrokköldu, Sprengisands­lína og upp­byggður vegur yfir Sprengisand, eru óað­skilj­an­legar fram­kvæmd­ir. Engin ein þeirra verður án hinna, þar er allt eða ekk­ert. Þessi full­yrð­ing er hvorki upp­hrópun né sam­sær­is­kenn­ing, heldur nið­ur­staða af því að skoða Skrokköldu­virkjun í sam­hengi við aðrar virkj­anir sem nú eru á Þjórs­ár-­Tungnár­svæð­inu og þau áform til við­bótar  sem kynnt hafa ver­ið. Svona var þetta Virkj­ana­svæðið sem hér um ræðir nær frá suð­aust­ur­hluta Hofs­jök­uls að vest­ur­hluta Vatna­jök­uls, sunnan vatna­skila milla áa sem falla til norð­urs og suð­urs. Burðaráin á þessu svæði er Þjórsá, lengsta á lands­ins, sem á upp­tök í Bergvatns­kvísl Þjórsár á Norð­ur­landi, en lang mest af vatni hennar kemur frá aust­an­ og sunn­an­verðum Hofsjökli. Um marg­um­rædd Þjósár­ver falla kvíslar frá Hofsjökli á leið sinni út í Þjórsá. Í Þjórsá safn­ast síðan aðrar ár og vatn sem fellur til á þessu flæmi.

Fyrst er að telja Fjórð­ungskvísl, sem flytur jök­ul­vatn frá Tungna­fellsjökli og beint vestur í Þjórsá. Síðan eru Kvísla­vötn, sem safna í sig úrkomu af stóru svæði og höfðu nátt­úru­legt afrennsli út í Þjórsá. Frá Vatna­jökli kemur Kalda­kvísl úr Von­ar­skarði, milli Tungna­fells­jök­uls og Vatna­jök­uls, flytur vatn úr vest­an­verðum Vatna­jökli og safnar í sig fleiri og styttri jök­ulám, svo sem Sveðju sem kemur úr krika við Ham­ar­inn. Í Köldu­kvísl féll líka afrennsli Þór­is­vatns, til norð­urs um Þór­isós. Frá suð­vest­an­verðum Vatna­jökli kemur svo Tungná, sem segja má að renni á skilum meg­in­eld­stöðv­anna Bárð­ar­bungu og Torfa­jök­uls að Fjalla­baki. Kalda­kvísl fellur svo út í Tungná rétt áður en Tungná rennur út í Þjórsá.

Svona hefur þessu verið breytt. Fyrsta virkj­unin á svæð­inu og sú neðsta var Búr­fells­virkj­un, sem tekin var í notkun árið 1969 og sú yngsta er Búð­ar­háls­stöð, sem tekin var í notkun árið 2014. Aðrar virkj­anir eru Sig­öldu­stöð, Hraun­eyja­foss­stöð, Sult­ar­tanga­stöð og Vatns­fells­stöð, sex stöðvar alls. Fyrir þessar virkj­anir hefur verið ráð­ist í gríð­ar­mikla vatna­flutn­inga á öllu þessu svæði. Kvísla­veitur ganga út á það að safna vatni frá nyrsta hluta Þjórs­ár, þar með tal­inni Fjórð­ungskvísl, og veita því út í Kvísla­vötn, stífla afrennsli Kvísla­vatna, sem var til Þjórs­ár, og veita þeim með skurðum og far­vegum til aust­urs um Ill­uga­ver og út í Köldu­kvísl.

Þór­is­vatn var blátt fjalla­vatn með eigin sil­ungs­stofni. Engar ár falla í Þór­is­vatn en miklar lindir eru í Aust­ur­botni, en svo nefn­ist “þum­al­l­inn” á Þór­is­vatni. Eina útfallið úr Þór­is­vatni var um Þór­isós til norð­urs út í Köldu­kvísl. Þór­is­vatni breytti Lands­virkjun í miðl­un­ar­lón (sjá: vatna­svið Vatns­fells­stöðv­ar, á vef Lands­virkj­unar) fyrir virkj­anir sín­ar.

Til þess var Þór­isós stíflaður og grafið út úr vatn­inu til suð­urs í stað­inn og síðar var Vatns­fells­stöð gerð til að virkja það útfall. Vatni til söfn­unar og miðl­unar var síðan veitt inn í Þór­is­vatn með því að reisa stíflu norðan Þór­is­vatns, við Sauða­fell, og hækka með henni far­veg Köldu­kvíslar svo hægt væri að veita henni inn í Þór­is­vatn. Kvísla­veitur koma inn í Köldu­kvísl fyrir ofan Sauða­fellslón og bæt­ast því við það sem Kalda­kvísl ber í Þór­is­vatn. Við þetta breytt­ist Þór­is­vatn úr blá­vatni í jök­ul­vatn, nema rétt nyrsti hluti Aust­ur­botns, og nátt­úru­legur sil­ungs­stofn vatns­ins féll. Þór­is­vatn var næst stærsta stöðu­vatn lands­ins, en nær að verða stærra en Þing­valla­vatn þegar það er fullt.

Ofar í Köldu­kvísl, við Hágöng­ur, reisti Lands­virkjun tvær litlar stíflur og tókst með þeim að búa til miðl­un­ar­lónið Hágöngu­lón. Það lón nær í sínum hæstu hæðum að skáka Mývatni að stærð. Undir Hágöngu­lóni var drekkt háhita­svæði og þeirri gróð­ur­vin sem þreifst í nábýli þess á ann­ars örfoka mið­há­lend­inu.

Stífla var reist við Sig­öldu­foss í Tungná og búið þar til Krókslón, sem tekur einnig við vatn­inu úr Þór­is­vatni eftir Vatns­fells­stöð. Þaðan er veitt í Sig­öldu­stöð og úr henni beint út í Hraun­eyja­lón sem gert var með annarri stíflu í Tungná, við Hraun­eyja­foss, og þar reist Hraun­eyja­stöð. Nú rennur vatnið úr Hraun­eyja­stöð beint út í nýjasta lón­ið, Sporð­öldu­lón, sem nær yfir ármót Tungnár og Köldu­kvísl­ar. Þaðan er vatn­inu veitt um jarð­göng undir Búð­ar­háls og inn í Búð­ar­háls­stöð, sem stendur á bakka Sult­ar­tanga­lóns í Þjósá. Þar með er vatn­inu sem fangað var í Kvísla­veitum skilað aftur inn í Þjósá, eftir langan úti­dúr.

Sult­ar­tanga­virkjun er næst neðst í virkj­ana­röð­inni. Fyrir hana var Þjórsá stífluð neðan ármót­anna við Tungná og vatn leitt um göng niður í Sult­ar­tanga­stöð. Þaðan er því veitt í opnum skurði í átt að Búr­felli og hluti þess leiddur til Búr­fells­stöðv­ar, um Bjarn­ar­lón sem er inn­takslón stöðv­ar­inn­ar.

Eftir það fellur Þjórsá óáreitt til sjáv­ar, ­ enn­þá.

Í LSD vímu á hálend­inu

Sú virkj­ana­keðja sem að framan er lýst, byggir á grunn­hug­myndum sem eru ára­tuga gamlar og hefur ekki verið lokið við enn­þá. Lang Stærsti Draum­ur­inn, LSD, gerir ráð fyrir miðl­un­ar­lóni sunnan Hofs­jök­uls og flutn­ingi þess vatns frá Þjórsá í gegnum Kvísla­veitur til Þór­is­vatns og þaðan áfram niður virkj­ana­keðj­una, enda nær vatnið inn í Þjórsá aftur fyrir efstu virkj­un­ina í ánni, sem er Sult­ar­tanga­virkj­un. Einnig voru í þessum LSD áformum miðl­un­ar­lón í Tungná, til móts við Snjó­öldu og Veiði­vötn og Bjalla­virkjun til við­bótar á leið að Krókslóni, við Bjalla­vað þar sem Friðland að Fjalla­baki byrj­ar. Öll þessi áform hafa verið lögð fyrir Ramma­á­ætl­un.

Viða­mest í þessum áformum er söfn­un­ar­lónið sunnan Hofs­jök­uls, Norð­linga­öldu­veita, sem teygir sig inn í Þjórs­ár­ver. Fyrstu áform um hana voru gríð­ar­stórt lón, en með auk­inni tækni í land­mæl­ingum minnk­aði lónið tölu­vert. Lónið fékk fyrst grænt ljós 1981, en mætti síðar harðri and­stöðu meiri­hluta sveita­stjórnar Gnúp­verja­hrepps og fór í úrskurð­ar­ferli þar sem Jón Sig­urðs­son var settur ráð­herra í verk­ið. Þarna mun­aði litlu að Norð­linga­öldu­veitu yrði hrint í fram­kvæmd. Ein­örð afstaða odd­vita og meiri­hluta Skeiða­ og Gnúp­verja­hrepps, ásamt auk­inni virkni umhverf­is­vernd­ar­fólks eftir Kára­hnjúka­fram­kvæmd­irn­ar, stöðv­uðu þau áform í bili.

And­staðan við lón Norð­linga­öldu­veitu réðst einkum af tvennu, vernd sér­stæðrar nátt­úru í Þjórs­ár­verum og ótta við sand­fok af bökkum breyti­legs yfir­borð lóns­ins. Í þeim slag var líka tek­ist á um efsta hluta Kvísla­veitna, þar sem áform voru uppi um að koma fyrir seti sem dælt væri upp úr lón­un­um, þar sem í þeim yrði ann­ars mikil aur­söfnun sem rýrði gildi þeirra hratt. Vernd stór­feng­legra fossa í Þjórsá hefur fengið aukið vægi eftir því sem fólk hefur kynnst foss­un­um. Síð­asta útfærslan á Norð­linga­öldu­veitu er mun minna lón, nán­ast inn­takslón fyrir miðlun um göng yfir í Köldu­kvísl og áfram í Þór­is­vatn. Hin mikla áhersla sem Lands­virkjun leggur á Norð­linga­öldu­veitu er til að fá aukið vatns­magn í Þór­is­vatn, en ekki hefur tek­ist að fylla það und­an­farin ár. Þór­is­vatn er stærsta og mik­il­væg­asta lón Lands­virkj­unar á öllu virkj­ana­svæð­inu.

Mikið vill meira

Í LSD áformunum var gert ráð fyrir miðl­un­ar­lóni við Hágöng­ur, en ekki jarð­hita­virkj­unum þeim sem nú kall­ast Hágöngu­virkjun I og II. Þegar háhita­svæð­inu við Hágöngur var sökkt undir lón, fuss­aði Lands­virkjun yfir hug­myndum um að virkja háhit­ann þar, því þeir sér­hæfðu sig í virkjun vatns­afls en ekki jarð­hita. Afar óhægt þótti líka um vik að manna og starf­rækja háhita­virkjun uppi á snjó­þungu mið­há­lend­inu. Svo fleygir tækn­inni fram og hnatt­ræna hlýn­unin boðar snjó­létt­ari vet­ur. Lands­virkjun var því fljót að setja upp rann­sókn­ar­stöð sem kannar jarð­hit­ann á svæð­inu og fýsir nú að virkja hann.

Nú er ætl­unin að ská­bora undir lónið til að kom­ast í háhit­ann undir því. Til þess þarf að koma gríðar stórum bor inn á svæðið og núver­andi vegir bera ekki þann flutn­ing. Háhita­virkjun þarf jafna keyrslu öllum stundum og mönnun allt árið. Til þess þarf að byggja veg að virkj­un­inni sem best upp úr snjó, því hann þarf að vera fær allt árið. Síð­ast liðin tvö ár hefur Lands­virkjun unnið að vali á vegstæði, kostn­að­ar­út­reikn­ingum á því og und­ir­búið að fara með veg­inn í umhverf­is­mat. Hágöngu­virkjun á að stað­setja á Sveðju­hrauni, austan við Hágöngu­lón. Veg­ur­inn þangað þarf að vera upp­byggð­ur, með sker­ingum og fyll­ing­um, fara fyrst eftir nýja Sprengisands­veg­in­um, en sveigja síðan til aust­urs, norð­ur­fyrir Hágöngu­lón og suður með því aust­an­verðu að virkj­un­inni í Sveðju­hrauni. Án þessa vegar er ekki einusinni hægt að koma fyrir bor fyrir til­rauna­holu, hvað þá meira.

Girni­leg­asti bit­inn

Vandi Lands­virkj­unar liggur ekki í því hvernig eigi að brytja fíl­inn, heldur á hvern hátt eigi að reiða fram bit­ana til að dekstra þeim ofan í krakka­ormana, umhverf­is­vernd­ar­fólk og stjórn­mála­menn.

Fyrsti bit­inn er að koma svæð­inu í nýt­ing­ar­flokk Ramma­á­ætl­un­ar. Án þess getur ekk­ert frekar gerst. Hamrað er á að nýt­ing­ar­flokkur sé ekki fram­kvæmda­leyfi, því áður en til þess komi þurfi að fara fram umhverf­is­mat og frek­ari rann­sóknir á svæð­inu. Þess vegna er sagt ástæðu­laust fyrir stjórn­ar­and­stöð­una að ganga af göfl­unum út af Ramma­á­ætl­un. Annar bit­inn er að fá rann­sókn­ar­leyfi. Fyrir þeim fram­kvæmdum sem ráð­ast þarf í til að fram­kvæma rann­sókn­irnar þarf auð­vitað umhverf­is­mat, en það tekur til veiga­minni þátta en umhverf­is­matið fyrir virkj­un­ina sjálfa. Ennþá verður sagt ekk­ert til að æsa sig yfir, þetta er jú ekk­ert fram­kvæmda­leyfi.

Þegar kemur að því að biðja um fram­kvæmda­leyfi fyrir virkj­un­inni, þarf ekki að setja veg­inn í umhverf­is­mat af því hann verður þegar kom­inn og mat á röskun svæð­is­ins verður aðeins mat á þeirri röskun sem bæt­ist við frá rann­sókn­ar­ferl­inu. Slík við­bót verður varla til­efni til æsinga held­ur.

Vanda­mál Lands­virkj­unar er að fólk er farið að sjá heild­ar­bit­ana í pott­inum og vill ekki láta plata þeim uppí sig einum í einu. Því er ráð­ist í að fram­reiða annan pott­rétt. Litli bit­inn Skrokkalda er auka­af­urð í Mið­há­lend­is­á­formun­um. Hún byggir á því að virkja fallið frá Hágöngu­lóni að Þór­is­vatni. Búið er að búa fal­legar um mann­virkið en fyrst var kynnt, virkj­unin er felld inn í Skrokköldu og að henni liggja pen göng og frá­rennsli út í Kvísla­vatn, sem skilar vatn­inu tím­an­lega aftur inn í Köldu­kvísl fyrir Þór­is­vatn. Svo skemmir hún ekki Eyrarós­ar­gil­ið, að sögn. Það þarf greini­lega öfgaum­hverf­is­vernd­ar­sinna til að finn­ast þetta ekki krútt­legt. Þetta er girni­legur fyrsti biti.

Lítið gagn er að virkj­un, nema hægt sé að koma orkunni frá henni. Til þess þarf sumsé raf­línu. Hún kemur frá Lands­neti og er sér fram­kvæmd sem alls ekki á að blanda saman við umhverf­is­matið fyrir Skrokköldu­virkj­un. Að virkj­un­inni þarf bættan veg og það er Vega­gerð­ar­innar að fá umhverf­is­mat fyrir hann, sem ekki má heldur blanda saman við fjar­skildar fram­kvæmd­ir.

Þessi krútt­lega Skrokköldu­virkjun verður aðeins 35 MW að afli, með orku­getu upp á 260 GWh/ár. Hvernig getur það svarað kostn­aði að ráð­ast í þessar fok­dýru fram­kvæmdir með vegi og raf­línum langar leiðir upp á erfitt hálendið fyrir svo litla orku? Ekki!

Alein­asta ástæðan fyrir því að ráð­asta í Skrokköldu­virkjun er að hún passar inn í heild­ar­mynd­ina með Hágöngu­virkj­un­um, Sprengisands­línu og nýjum Sprengisands­vegi. Virkj­an­irnar verða ekki mögu­legar án upp­byggðs vegar og þær verða ekki hag­kvæmar nema þær fái Sprengisands­línu. Þær bæta líka hag­kvæmni Sprengisands­línu og eru eina rétt­læt­ingin fyrir því að ráð­ast í fok­dýran Sprengisands­veg. Allir þessir þættir þurfa hver á öðrum að halda, eng­inn þeirra stendur einn án hinna.

Skrokköldu­virkjun er þannig litla þúfan sem á að velta þessu þunga hlassi af stað.