Guðni Thor­lacius Jóhann­es­son sagn­fræð­ingur hefur lengi verið álits­gjafi fjöl­miðla þegar kemur að umfjöll­unum um störf for­­seta Íslands og emb­ættið sem slíkt. Hann hefur stundað kennslu við ýmsa háskóla, gefið út fjölda fræði­rita og bóka og starfar í dag sem dós­ent í sagn­fræði við Há­­­skóla Íslands. Hann hefur haldið sig utan flokks­bund­innar póli­­tíkur allan sinn feril og virð­ist sækja fylgi bæði til vinstri og hægri. Fyrir rúmum mán­uði útskýrði Guðni atburð­ar­rás­ina eftir Panama­skjöl­in ­fyrir sjón­varps­á­horf­end­um í margra klukku­tíma beinni útsend­ingu þegar for­seti neit­aði for­sæt­is­ráð­herra um þing­rof. Í kjöl­farið fór að bera meira á eft­ir­spurn­inni eftir Guðna sjálfum á Bessa­stað­i. 

„Það var skorað á mig og ég tók þeim áskor­un­um, en ákvörð­unin var auð­vitað mín og Elizu, kon­unnar minn­ar. Mér finnst að í for­seta­kjöri þurfi kjós­endur að hafa ákveðið val og sú sýn á emb­ættið sem ég hef er þannig að mér finnst gott að hún sé í boði. Mér finnst ég hafa stefnu og sjón­ar­mið sem mega heyr­ast í þess­ari kosn­inga­bar­átt­u,“ segir hann. 

Var viss um að fólk vildi konu

En atburð­ar­rás síð­ustu vikna var þó ekki fyrsta kveikjan að hug­myndum Guðna um fram­boð.  

„Það var nefnt fyrir ára­mót hvort ég vildi gefa kost á mér, færi svo að Ólafur Ragnar hætti. Þegar hann ákvað að hverfa á braut færð­ist smá þungi í það, en ég gaf það frá mér. Ég var nokkuð viss um að þjóðin vildi fá konu í fram­boð og ég sá ekki fyrir mér að ég mundi vilja sækj­ast fast eftir þessu núna. Ég sagði við fólk að það ætti að tala við mig eftir 12 ár, þá væri ég til í slag­inn. Og sagði það meira að segja hálf­part­inn í gamni, en líka í alvöru,“ segir hann. „En svo gerð­ist þetta bara. Ég lenti í þessu kast­ljósi fjöl­miðl­anna og þurfti að tala um mál sem ég hafði sér­þekk­ingu á, og þá breytt­ist allt. Ég fékk bylgju áskor­ana og fólk út um allt hvatti mig til þess að fara í fram­boð. Ég þurfti ekki að sann­færa sjálfan mig um það að ég gæti valdið þessu emb­ætti, ég vissi það alveg. Og ég vissi að ég þekki sög­una, veit til hvers er ætl­ast af for­seta og treysti mér til þess að gegna emb­ætt­inu þannig að sómi sé að.“

„Sitj­andi for­seti sigrar alltaf“

Guðni seg­ist þá hafa þurft að hug­leiða hvort hann hefði eitt­hvað fram að færa sem væri ekki í boði nú þeg­ar. 

„Maður þurfti líka að meta líkur á sigri. Ég hefði ekki viljað fara í fram­boð ein­göngu til þess að kynna mín stefnu­mál og ég komst að þeirri nið­ur­stöðu að ég hefði erindi og gæti haft sig­ur. Þannig að sunnu­dag einn vorum við í start­hol­unum og ætl­uðum að fara að til­kynna fram­boð, en dag­inn eftir sner­ist Ólafi Ragn­ari hug­ur. Og þá varð maður að doka við um stund og hugsa með sér hvort maður vildi bjóða sig fram gegn sitj­andi for­seta. Helgi emb­ætt­is­ins er í mínum huga ennþá slík að það er að minnsta kosti ekki sjálf­gef­ið. „Sitj­andi for­seti sigrar alltaf“ lét ég nú hafa eftir mér ein­hvern tím­ann - og ætl­aði maður þá að storka örlög­unum eða bíða vísan ósig­ur? Þannig að ég þurfti að hugsa mitt ráð. Og ég komst að því að þótt sitj­andi for­seti hafi alltaf sigrað hingað til, þá hefur eng­inn boðið sig fram sex sinnum svo þetta lög­mál á ekk­ert endi­lega við. Og sá for­seti sem for­sæt­is­ráðherra styður tapar alltaf og Sig­urður Ingi hafði verið svo góður við mig að lýsa yfir stuðn­ingi við Ólaf. En fyrst og fremst ætl­aði ég ekki að láta ein­hvern annan ákveða fyrir mig hvað ég gerði. Þannig að þegar ég hafði haft nægan tíma til að líta yfir svið­ið, þá ákvað ég að láta samt slag standa. Svo þró­uð­ust hlut­irnir þannig að Ólafur dró sig í hlé og annar af hans kyn­slóð kom í stað­inn, Davíð Odds­son. Þannig að maður spyr sig bara hvað ger­ist næst, því enn eru nokkrir dagar til stefn­u.“

Skrif sög­unnar hans líf og yndi

Eins og áður segir þekkir Guðni hlut­verk og skyldur íslenska for­seta­emb­ætt­is­ins betur en flestir aðr­ir, sem og kosti þess og galla. Hann svarar um hæl þegar hann er spurður hvort hann langi ein­læg­lega að verða for­seti Íslands.  

„Já. Ann­ars væri ég ekki að þessu. Það hefur verið mitt líf og yndi að skrifa sög­una, fátt veit ég skemmti­legra. En að taka þátt í að skapa hana væri senni­lega ekki síðra. Nái ég kjöri, verður erfitt stundum að sitja á Bessa­stöð­um, þó að ég hafi ekki leitt hug­ann mikið að því núna. Ég vil taka þetta eitt skref í ein­u.“

Til­bú­inn að glíma við stjórn­ar­kreppu

Hann seg­ist full­kom­lega undir það búinn að taka þátt í, og leiða til lykta, erf­iðar stjórn­ar­mynd­un­ar­við­ræð­ur. 

„For­dæm­in, hefðin og sagan eru þannig að það er nauð­syn­legt að kunna skil á öllu sem gengið hefur á. Venjur og hefðir eru líka sjón­ar­mið sem þarf að virða og þetta er atburð­ar­rás sem þarf að ganga vel og hratt fyrir sig. Þetta þekki ég mjög vel og væri svo sann­ar­lega til­bú­inn að glíma við eitt stykki erf­iða stjórn­ar­kreppu. Það sama gildir um synjun laga, við vitum hvernig emb­ættið hefur breyst í þeim efn­um. Hér áður var synj­un­ar­valdið álitið dauður bók­staf­ur, en Ólafur Ragnar vakti þann dauða bók­staf til lífs­ins og það verður ekk­ert aftur snúið með það. Það hefur skap­ast nýr raun­veru­leiki á Bessa­stöð­u­m,“ segir Guðni. Annað skref sé hins vegar að færa þann rétt frá for­seta einum og til fólks­ins í land­in­u. 

„Við þurfum að koma því í stjórn­ar­skrá að til­tek­inn hluti kjós­enda geti kraf­ist þjóð­ar­at­kvæðis um umdeild mál. Þarna ætla ég bein­línis að beita mér því þetta lítur svo beint að störfum for­seta.“

Ekki auð­velt að end­ur­skoða for­setakafl­ann

Guðni seg­ist líka ætla að beita sér fyrir því að kafl­inn í stjórn­ar­skrá um völd og verk­svið for­seta Íslands verði færður í nútíma­horf og end­ur­spegli betur raun­veru­leik­ann en nú er. 

„Núna höfum við gömlu bráða­birgða­stjórn­ar­skrána sem var samin með það í huga að hún yrði tekin gagn­gerrar end­ur­skoð­un­ar. Þeir sem sömdu stjórn­ar­skránna og sam­þykktu árið 1944 þótt­ust vita að suma kafla hennar yrði að minnsta kosti að end­ur­skoða og það gildir um for­setakafl­ann. Og þarna held ég reyndar að nær allir sem láta sig stjórn­ar­skrár­mál nokkru varða séu mér sam­mála. Það þarf að vinna í þeim kafla, en auð­vitað verður það ekk­ert auð­velt. Það takast á and­stæð sjón­ar­mið og mörg sjón­ar­mið, en þó að eitt­hvað sé erfitt þá þýðir það ekki að maður eigi að forð­ast það.“ 

Vonar að kosið verði til Alþingis í haust

Nýr for­seti verður kos­inn 25. júní og tekur við emb­ætti 1. ágúst. Allt bendir til þess að kosið verði til Alþingis í haust, þó að end­an­leg tíma­setn­ing sé enn ekki ljós. Færa má rök fyrir því að tím­inn sé naumur fyrir nýjan for­seta að setja sig í stell­ingar áður en mögu­lega þarf að mynda nýja rík­is­stjórn.  

„Við skulum rétt vona að það verði kosið í haust. Og ég held að það sé kostur fyrir næsta for­seta, hver sem það verð­ur, að þekkja í þaula það ferli sem fer í gang þegar stjórn fer frá völdum og mynda þarf aðra,“ segir hann og er fljótur að setja sig í stell­ingar fræði­manns­ins þegar talið berst að kom­andi kosn­ing­um. 

„Skoð­ana­kann­anir benda til að það séu nokkrir kostir í stöð­unni núna í sam­bandi við tveggja flokka stjórn­ir. Það gerir leik­inn auð­vitað auð­veld­ari. En það gæti vel gerst að það væri ill­mögu­legt að mynda stjórn tveggja flokka,“ segir hann. „Síð­ast sáum við það árið 1987 að það var ein­göngu hægt að mynda stjórn þriggja flokka og við tók löng og erfið stjórn­ar­kreppa og lá um skeið við að for­seti þyrfti að taka í taumana og að minnsta kosti hóta utan­þings­stjórn, ef ekki mynda hana. Allt þetta þarf að hafa í huga.“

Guðni bendir á að und­an­farið hafi þró­unin að vísu verið þannig að það hefur gengið sífellt betur að mynda rík­is­stjórn­ir. 

„Hér áður fyrr gátu stjórn­ar­mynd­anir dreg­ist á margar vik­ur. En í seinni tíð hefur þetta gengið mun hrað­ar, til dæmis þegar Davíð var í stjórn­ar­ráð­inu og réð því sem hann vildi. Og þá sagði hann að það væri algjör óþarfi að raska ró for­seta og mynd­aði bara sínar stjórnir til hægri og vinstri.“

„Its the economy, stupid“

Þó að lín­urnar hafi verið skýrar hingað til, gæti það breyst í þessum kosn­ingum með til­komu fylgis Pírata.  

„Píratar eru hug­sjóna­fólk og það ber að virða. En það getur verið erfitt fyrir hug­sjóna­fólk að miðla málum og vilji þeir kom­ast í rík­is­stjórn gætu þeir þurft að sætt­ast á mála­miðl­anir sem féllu kannski illa í kramið hjá bak­landi þeirra. En það sama gildir líka um Sjálf­stæð­is­menn og Sam­fylk­ing­una, verði Sam­fylk­ingin enn til, þar gætu tek­ist á mjög and­stæð sjón­ar­mið í sam­bandi við stjórn­ar­skrár­mál og Evr­ópu­mál. En reyndar held ég að í aðdrag­anda Alþing­is­kosn­inga verði Evr­ópu­mál og stjórn­ar­skrár­mál ekki endi­lega í brennid­epli. Ég held að við getum tekið undir með Clinton og hans mönnum þegar þeir útskýrðu hvernig hann hafði betur gegn Bush eldri á sínum tíma: „It‘s the economy, stupid.“ Bush hamp­aði sigri í Persaflóa­stríð­inu fyrra og það gilti lítt þegar efna­hags­málin voru ann­ars veg­ar, þannig að það er mín til­finn­ing að stjórn­ar­skrár­mál og ESB verði ekk­ert endi­lega mál mál­anna.“

Ótt­ast ekki fylg­is­sveiflur  

Guðni hefur verið að mæl­ast vel í könn­unum og verið langefstur und­an­far­ið, með um 70 pró­senta fylgi í þremur könn­unum í röð. Hann seg­ist ekki ótt­ast fylg­is­sveifl­ur. 

„Fylgið mun lík­lega fara á fleygi­ferð þegar Ólafur Ragnar er horf­inn á braut og ein­hverjir sem gátu ekki hugsað sér að kjósa hann völdu kannski mig bein­línis út af því. Samt er ég nú ekk­ert að velta vöngum yfir því. Númer eitt, tvö og þrjú hjá mér er að kynna mín sjón­ar­mið, kynna mig sjálfan, reyna að hitta sem flesta og ná til sem flestra á sam­fé­lags­miðlum og í fjöl­miðl­um, og fá fólk þannig til þess að kjósa mig og það sem ég stend fyr­ir, en ekki til þess að kjósa ekki ein­hvern ann­an. Og ég bið alla að hugsa ekki þannig, heldur að fylgja sinni sann­fær­ing­u.“

Sættir sig við þann sem þjóðin vel­ur 

En hvern vill Guðni sjá sem næsta for­seta Íslands, ef það verður ekki hann sjálf­ur? 

„Þann fram­bjóð­anda sem fær mest fylgi. Það er ekk­ert flókn­ara en það. Davíð Odds­son var stór­brot­inn stjórn­mála­mað­ur, einn umdeild­asti stjórn­mála­maður síð­ustu ald­ar. Vilji þjóðin kjósa hann til nýrra ábyrgð­ar­starfa þá er það dómur sem ég sætti mig við. Andri Snær er mik­ill hug­sjóna­maður sem ég ber mikla virð­ingu fyrir og okkur Andra hefur alltaf komið mjög vel saman og ég þekki fólkið í kring um hann. Hann mundi sóma sér vel á Bessa­stöð­um. Höllu þekki ég líka, hún hefur unnið með kon­unni minni, Elizu. Sturla Jóns­son, talandi um að hafa hug­sjón­ir, ég virði hann og hlakka til að hlusta á hann lýsa stjórn­ar­skránni með sínu nefi. Og þetta er ekki frumraun Ást­þórs á þessum vett­vangi svo maður veit svona aðeins að hverju maður gengur þar. Margt varð­andi þetta fólk hugn­ast mér, en ekki svo mikið að ég ætli að kjósa þau,“ segir Guðni og hlær. „Það er fólkið sem velur for­set­ann, það er bara svo ein­falt. Það slag­orð var notað í for­seta­kjör­inu árið 1952, fyrsta for­seta­kjör­inu á Íslandi þegar fólk skund­aði á kjör­stað og kaus sér for­seta. Þetta er enn í góðu gild­i.“

Guðni segir kosn­ingu mikil for­rétt­indi sem fólk megi ekki gleyma.  

„Á næst­unni fáum við, að því er virð­ist, í tvígang að ganga til lýð­ræð­is­legra kosn­inga og það megum við ekki van­meta. Sér­stak­lega verður að leggja áherslu á þetta við unga fólk­ið, sem tekur því kannski sem gefnu að þetta séu sjálf­sögð mann­rétt­indi og nýtir þau þess vegna ekki. Það verða bara all­ir, gjörið svo vel, að arka á kjör­stað og kjósa þann sem þeim líst best á.“

Kjarn­inn birtir við­töl yfir Hvíta­sunnu­helg­ina við þá for­seta­fram­bjóð­endur sem hafa mælst best í skoð­ana­könn­unum und­an­far­ið. Tekið skal fram að Davið Odds­son hafn­aði beiðni Kjarn­ans um við­tal.