Evr­ópa, gamla álfan, er að breyt­ast fyrir augum okk­ar. Stemm­ing augna­bliks­ins er aldrei áræð­an­legur fyr­ir­boði um fram­tíð­ina en Evr­ópa verður ekki aftur söm og hún var fyrir örlaga­ríka inn­rás Rússa í Úkra­ínu. Það er raunar lík­legt að breyt­ing­arnar verði enn umfangs­meiri en það sem blasir nú við. Þar kemur tvennt til.

Annað er að almenn­ingur um alla Evr­ópu virð­ist hafa vaknað til vit­undar um að frið­ur, frelsi, lýð­ræði og mann­rétt­indi eru ekki sjálf­sögð og sjálf­gefin ein­kenni álf­unn­ar. Fyrir þessu þarf hver kyn­slóð að berj­ast bæði inn­á­við og útá­við. Þetta er alveg nýr tónn frá álfu sem hefur minnt marga utan hennar á van­þakk­látt, sjálf­hverft og ofdekrað fólk sem telur sín eigin for­rétt­indi vera eðli­lega skikkan lífs­ins.

Hitt er að marg­vís­leg þróun und­an­far­inna ára hafði leitt til innri ógna við lýð­ræði og mann­rétt­indum í álf­unni auk þess að gera Evr­ópu áhrifa­litla um gang heims­mála, þótt ESB sé hátt í það eins stórt hag­kerfi og Banda­rík­in, og stærra en Kína.

Um hvað snýst stríð­ið?

Fyrir leið­toga Rússa eru þetta átök um mörkun áhrifa­svæða stór­velda og þá fyrst og fremst Rúss­lands og Banda­ríkj­anna. Pútín hefur lengi reynt að haga hlutum þannig að Rúss­land og Banda­ríkin semji beint sín a milli um Evr­ópu. „Því skyldi ég tala við und­ir­sáta,“ spurði hann inntur eftir mögu­legum samn­ingum við ríki ESB. Sem þó eru í sam­ein­ingu tífalt auð­ugri en Rúss­land og til mik­illa muna öfl­ugri um flest annað en kjarn­orku­vopn.

Frá sjón­ar­hóli Úkra­ínu og flestra Evr­ópu­manna snýst stríðið hins vegar ekki um átök um áhrifa­svæði stór­velda og ekki heldur um álíka gam­al­dags spurn­ingar um sögu­legt þjóð­erni. Fyrir þá er þetta stríð um opið sam­fé­lag eða lok­að.

Opnun útá­við og inn­á­við

Spurn­ingin um lokun eða opnun hefur tvær hlið­ar. Ann­ars vegar opnun útá­við gagn­vart djúpri sam­vinnu við önnur ríki, sem frjálsastri för fólks og sem ótrufl­uðstum við­skipt­um.

Hins vegar er opnun inn­á­við þar sem jafn­rétti ein­stak­linga og hópa ríkir í stað gam­als stig­veld­is, þar sem frelsi ein­kennir menn­ing­ar­sköpun og þar sem stjórn­endur rík­is­ins úthluta hvorki efna­hags­legum né póli­tískum tæki­fær­um. Opnun þýðir alltaf að stigið er á margar og stórar tær, allt frá nota­legum for­dómum til rammra efna­hags­legra hags­muna.

Atlögur síð­ustu ára gegn opnu sam­fé­lagi frá hreyf­ingum þjóð­ern­ispopúlista í Evr­ópu hafa lík­lega stuðlað að því að gera árás Pútíns á Úkra­ínu enn alvar­legri í augum Evr­ópu­manna.

Þetta lítur raunar ekki alls staðar eins út. Pól­land er til dæmis í þeirri sér­stöku stöðu að stjórn­völd eru fylgj­andi lokun inn­á­við en opnun útá­við, að minnsta kosti gagn­vart Evr­ópu, og það sama má segja um Ung­verja­land. Átaka­efnin þarna eru meðal ann­ars um óháða dóm­stóla, rétt­indi minni­hluta­hópa eins og sam­kyn­hneigðra, rétt kvenna yfir eigin lík­ama og sjálf­stæði mennta­kerfis og borg­ara­legs sam­fé­lags frá stjórn­endum rík­is­ins. Ummæli æðsta patrí­arka rúss­nesku kirkj­unnar nú um dag­inn minna hins vegar á þetta sam­hengi. Hann kenndi dekri Úkra­ínu­manna við homma eða hinsegin fólk um inn­rás­ina. Sam­hengið á milli árása popúlista á opið sam­fé­laga og árásar Pútíns að utan virð­ist ljós­ara í hugum almenn­ings en margir hefðu vænt.

Almenna svarið og sterkara ESB

Í flestum ríkjum Evr­ópu er opnun útá­við og inn­á­við í reynd ein og sama spurn­ing­in. Almenna svarið við henni er aðild að ESB með öllum þeim efna­hags­legu, þjóð­fé­lags­legu og póli­tísku skuld­bind­ingum sem því fylgja. Aðild að ESB er í raun árás á for­rétt­indi, fákeppni, vald­stjórn og stað­bundna póli­tíska duttl­unga.

Deilur hafa að vonum alltaf ein­kennt ESB enda hljóta hörð skoð­ana­skipti að vera hið eðli­lega ástand í nánu sam­fé­lagi nær 30 þjóða sem allar lúta lýð­ræði og búa við mjög skiptar skoð­anir heima fyrir um flesta hluti eins og vera ber í opnum sam­fé­lög­um.

Deilur um meg­in­at­riði hafa hins vegar hljóðnað í ESB síð­ustu miss­eri. Þar kemur þrennt til, Eitt var Brexit sem stapp­aði meg­in­lands­búum sam­an. Annað var Covid sem full ein­ing var um að berj­ast sam­eig­in­lega gegn. Ein­ingin var ekki aðeins um við­brögð við sjúk­dómnum sjálfum og heldur líka, og það með sögu­legum hætti, við efn­hags­legum afleið­ingum farld­urs­ins í álf­unni með risa­stórum sam­eig­in­legum sjóði.

Áfall fyrir evr­ópskan þjóð­ern­ispopúl­isma

Stríðið í Úkra­ínu bæt­ist nú við. Það sýnir fólki með skelfi­legum hætti lógíska enda­stöð póli­tískrar þjóð­ern­is­hyggju og þá sið­ferði­legu fátækt sem að baki hennar ligg­ur.

Hug­mynda­fræði popúlista er krafa um aft­ur­hvarf til ímynd­aðrar for­tíðar þegar fólk í sama sam­fé­lagi deildi þjóð­ern­is­legum og menn­ing­ar­lega upp­runa. Við þetta bæt­ist andúð á sam­tíð­inni sem lýsir sér í and­stöðu við fem­in­is­ma, hinseg­inn fólk auk og auð­vitað útlend­inga. Pútín hefur verið ein­lægt dáður af fólki sem leitar skjóls gegn nútím­anum í faðmi slíkra hreyf­inga.

Evr­ópa er hins vegar alþjóð­leg tákn­mynd víð­tækrar opn­unar sam­fé­laga. Þeir sem hafa haft tíma og tæki­færi til að kynna sér heim­inn utan okkar álfu finna yfir­leitt sterk­lega fyrir þeirri stað­reynd að Evr­ópa er í mörgum afar veiga­miklum atriðum nán­ast ein­stæð í heim­in­um. Ein­fald­asti próf­steinn á þjóð­fé­lög er spurn­ingin um hverng þau búa að þeim sem ekki til­heyra valda­mesta hópn­um. Í heim­inum er oft­ast him­inn og haf á milli slíkra hópa.

Sér­staða Evr­ópu

Evr­ópa með sín öll sín dýru vel­ferð­ar­kerfi og almenna við­ur­kenn­ingu á víð­tækum mann­rétt­indum skarar hér frammúr. Merkel kansl­ari benti eitt sinn á að Evr­ópa hefði 7% af íbúum heims­ins, 25% auði ver­aldar og 50% af öllum útgjöldum heims­ins til vel­ferð­ar­mála.

Evr­ópa er frá Venusi en Banda­ríkin frá Mars, sagði stjórn­mála­fræð­ing­ur­inn Robert Kagan, sem sjálfur er frá Mars. Venus er gyðja ást­ar­innar en Mars er guð stríðs­ins. Banda­ríkin og Evr­ópa sjá heim­inn með ólíkum augum og sá munur hefur farið vax­andi. Evr­ópa vill áfram vera á Venusi en virð­ist nú í fyrsta sinn um langa hríð til­búin að borga þar leigu.

Stóru áhrifin

Ein stærstu áhrifin af stríð­inu í Úkra­ínu á heims­málin verða þau að breyta Þýska­landi úr lítt vopn­uðu efna­hags­veldi í að verða á næstu árum þriðja stærsta her­veldi heims­ins, að minnsta kosti hvað útgjöld varð­ar. Önn­ur, ekki minni, snúa að ESB, mögu­legri stækkun þess og dýpkun sam­starfs innan sam­bands­ins. Enn önnur fel­ast í við­brögðum Kína sem enn er að þreifa fyrir sér í stöð­unni og ein þau mik­il­væg­ustu í áhrifum stríðs­ins á almenn­ing og valda­kerfi í Rúss­landi sem enn eru óljós.

Þýska­land verður aftur her­veldi

Þýska­land hefur að und­an­förnu varið litlu meira til her­mála en Jap­an, Suð­ur­-Kórea og Sádí-­Ar­abía og minna en Rúss­land, Bret­land, Frakk­land og Ind­land. Svo gæti farið að innan fimm ára muni Þýska­land og Frakk­land verja í sam­ein­ingu tvö­falt hærri upp­hæð til her­mála en Rúss­land. Ef plön þýsku stjórn­ar­innar ganga eftir munu ein­ungis Kína og Banda­ríkin verja meiru til her­mála en Þýska­land. Þetta er bylt­ing frekar en breyt­ing.

Það sama má segja um þá póli­tísku breyt­ingu sem fylgir með. Þarna eru kafla­skipti í þýskri sögu. Stutt er síðan umræður þýskra stjórn­mála­manna um örygg­is­mál sner­ust ekki síst um að aukin þró­un­ar­að­stoð væri helsta vopn Þýska­lands gegn vax­andi alþjóð­legri upp­lausn í sam­tím­an­um. Nú er rætt um þriðja best búna her í heimi.

Með þessu treystir Þýska­land ekki aðeins stöðu sína sem alvöru stór­veldi heldur breytir þetta stöðu ESB í heims­málum og þá sér­stak­lega örygg­is­málum í Evr­ópa. Fyrir liggur fyrir með þetta eins og allt annað í þýskri póli­tík að Þjóð­verjar mun ekki móta sína eigin sjálf­stæðu stefnu úta­við heldur reiða sig á sam­stöðu ESB. Beit­ing þýsks her­afla verður áfram óhugs­andi án náins sam­ráðs innan ESB.

Þegar stríð­inu lýkur

Stríðið breytir þó ekki öllu. Það eru fjórar meg­in­á­stæður fyrir því að Evr­ópu­ríki og þá alveg sér­sta­kega Þýska­land hafa viljað sýna Rúss­landi sér­staka til­lits­semi. Þær eru allar enn til staðar og munu móta sam­skipti Evr­ópu og Rúss­lands áfram þrátt fyrir stríð­ið.

Ein er sú að Rúss­land á sjö þús­und kjarn­orku­sprengjur sem nægja til þess að sprengja mann­kynið aftur á stein­öld. Póli­tískt veikt Rúss­land er í þeim efnum hættu­legra en sterkt Rúss­land. Annað er að Rússand er fjöl­menn­asta ríki Evr­ópu og sér­lega mik­il­vægt fyrir Evr­ópu í efna­hags­legu til­liti. Þótt orku­lindir Rúss­lands víki fyrir vindi og sól með orku­skiptum næstu ára skiptir Rúss­land áfram miklu máli fyrir efna­hags­lega fram­tíð Evr­ópu.

Þriðja ástæðan er heim­spóli­tísk. Evópu­menn vilja ekki að Rússum sé þröngvað til sífellt nán­ara banda­lags við Kína, sér­stak­lega þar sem slíkt banda­lag yrði sífellt meira á for­sendum Kín­verja en ekki Rússa.

Fjórða og síð­asta ástæðan er sú að án Rúss­lands verður Evr­ópa aldrei heil. Hlutur Rússa í menn­ingu og sögu Evr­ópu er slíkur að álfan verður aldrei heil, hvorki í menn­ing­ar­legu né póli­tísku til­liti án náinna sam­skipta við okkar mikla nágranna í austri.

Höf­undur er alþjóða­­stjórn­­­mála­fræð­ing­­ur.