Ólafur Ragnar Gríms­son hættir senn sem for­seti Íslands, eins og hann gerði kunn­ugt á nýárs­dag, en for­seta­kosn­ingar fara fram 25. júní.

Fer­ill Ólafs Ragn­ars er merki­legur og það hafa skipst á skin og skúrir á löngum ferli, eins og von er. Hann er lík­lega slyng­asti stjórn­mála­maður sem Ísland hefur átt, hvað sem líður skoð­unum fólks á hon­um. Eng­inn maður í stjórn­mála­sögu lands­ins hefur með við­líka hætti skipt um bak­land og eign­ast fram­halds­líf - og sinn áhrifa­rík­asta tíma - eftir að hafa staðið ber­skjald­aður og trausti rúinn eftir hrun fjár­mála­kerf­is­ins.

Það gerði hann eftir hrun­ið, að miklu leyti, þó hann hafi alltaf átt sína hörðu vini og óvini.

Stærsta málið

Eitt atriði sér­stak­lega, er svartur blettur á hans ferli, að mínu mati, sér­stak­lega í ljósi þessi hvernig hann beitti mál­skots­rétt­inum á ferli sín­um, á grund­velli auð­skilj­an­legra raka sem hann gerði opin­ber í til­kynn­ing­um. 

Það er að hafa ekki vísað lögum sem heim­il­uðu Kára­hnjúka­virkjun í þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu. Það eru mestu mis­tök Ólafs Ragn­ars.

Bygg­ing Kár­hnjúka­virkj­un­ar, á grund­velli 40 ára raf­orku­sölu­samn­ings við Alcoa, er stærra mál fyrir Ísland heldur en hin málin sem Ólafur Ragnar vís­aði til þjóð­ar­inn­ar. Fyrst fjöl­miðla­lögin (sem aldrei fóru alla leið til þjóð­ar­inn­ar) og síðan Ices­a­ve-­mál­in, þar sem þjóðin átti loka­orðið í tvígang. Þessi mál eru ekki jafn stór og lang­tíma­samn­ing­ur­inn við Alcoa, í ljósi stærð­ar­hlut­falla hans í sam­hengi við þjóð­ar­búið og orku­auð­lindir þjóð­ar­inn­ar.

Gildir til 2048

Hinn 10. jan­úar 2003 var samn­ingur við Alcoa sam­þykktur í stjórn Lands­virkj­unar og var samið um 40 ára við­skipta­samn­ing frá fyrsta orku­af­hend­ing­ar­degi, sem er óupp­segj­an­legur á þeim tíma. Að loknum 20 árum frá orku­af­hend­ingu - það er árið 2027 - munu aðilar hefja við­ræður um mögu­legar breyt­ingar á orku­verð­inu, en ekk­ert er fast í hendi í þeim efn­um. Núgild­andi samn­ingur gildir til árið 2048, eða í 33 ár í við­bót.

Miklu meira virði

Það hefur komið í ljós, að þeir sem gagn­rýndu við­skipta­samn­ing­ana við Alcoa og lang­tíma­bind­ingu þeirra, höfðu rétt fyrir sér. Sér í lagi vegna þess, að orku­auð­lind Íslands var miklu meira virði til lengdar lit­ið, heldur en raf­orku­verðið sem samið var um sagði til um. 

Þegar Alþingi sam­þykkti lög um Jök­ulsá á Brú og Jök­ulsá á Fljóts­dal, 16. apríl 2002, þá hafði Ólafur Ragnar tæki­færi til þess að leyfa þjóð­inni að eiga síð­ast orðið um þessa ráð­stöfun á auð­lind þjóð­ar­inn­ar. Ef ekki þá, þá á öðrum tíma­punktum þar sem lög voru sam­þykkt sem heim­il­uðu fram­kvæmd­ina. En það gerði hann ekki, þrátt fyrir að deil­urnar um virkj­un­ar­á­formin séu lík­lega djúp­stæð­ustu deilur sem farið hafa fram á Íslandi í seinni tíð. 

Létt­vægt í sam­an­burði

Eng­inn þarf að efast um að fjöl­miðla­lögin voru afskap­lega létt­væg í sam­hengi við Kára­hnjúka­virkj­un. Ices­a­ve-­málin áttu fullt erindi við þjóð­ina, enda er henni treystandi til að fara með loka­orðið í stórum mál­um, en þó ekki jafn skýrt og reyndin var með lögin um Kára­hnjúka­virkj­un. Þar var stór hluti orku­auð­linda þjóð­ar­innar und­ir, og stærri fjár­hags­legir hags­munir í húfi í ljósi ára­tuga við­skipta­samn­ings sem virkj­un­ar­á­formin byggðu á.

Það er með ólík­indum að orku­verðið og samn­ing­arnir sem lágu til grund­vallar þess­ari risa­fram­kvæmd - sem kost­aði fyr­ir­tæki almenn­ings, Lands­virkj­un, vel á annað hund­rað millj­arða (miðað við núver­andi gengi; allt á lánum í erlendri mynt) - hafi ekki legið á borð­inu, skýrt og skil­merki­lega sett fram fyrir almenn­ing, þegar gengið var frá mál­inu, Alþingi sam­þykkti og for­set­inn síðan stað­festi. En þannig var það, eins og ótrú­legt og það hljómar nú.

Mikið vatn hefur runnið til sjávar frá þessum tíma hvað lýð­ræð­is­þróun varð­ar, ekki síst vegna dýpri áhrifa af upp­lýs­inga­bylt­ingu sem fylgt hefur sífellt meiri áhrifum inter­nets­ins. Vel má hugsa sér að svona yrði málið aldrei afgreitt í dag. 

Miklir almanna­hags­munir

Til þess að setja hlut­ina í sam­hengi, með töl­um, þá verður að horfa til þess hversu umfangs­miklir þessir við­skipta­hags­munir eru. Alcoa kaupir 37,5 pró­sent af þeim mega­vatt­stundum raf­magns sem Lands­virkjun sel­ur, en heildar rekstr­ar­tekjur Lands­virkj­unar í fyrra vegna seldrar raf­orku námu um 438 millj­ónum Banda­ríkja­dala, eða sem nemur um 57 millj­örðum króna. Sé miðað við fyrr­nefnt hlut­fall Alcoa í þessum við­skiptum þá er það ríf­lega 21 millj­arður króna á ári.

Þegar samið var við Alcoa, og lög sam­þykkt á Alþingi sem heim­il­uðu þessa mestu rík­is­fram­kvæmd Íslands­sög­unn­ar, þá lá fyrir að umhverf­is­væn orka Íslands var að vaxa mikið í verði, og eft­ir­spurn eftir henni að aukast. 

Ekki síst þess vegna bentu margir þeirra sem gagn­rýndu virkj­ana­fram­kvæmd­irnar mál­efna­lega en af mik­illi festu, eins og Guð­mundur Páll Ólafs­son heit­inn, að með þessum við­skipta­samn­ingi við Alcoa væri verið að fara út í risa­vaxna fram­kvæmd á grund­velli hags­muna fyr­ir­tæk­is­ins, en ekki kom­andi kyn­slóða á Ísland­i. 

Nú, meira en þrettán árum eftir að lögin um virkj­ana­fram­kvæmd­irnar voru sam­þykkt, liggur fyrir að grein­ing þeirra sem voru að gagn­rýna við­skipta­samn­ing­inn - sam­hliða nátt­úru­vernd­ar­bar­áttu - var rétt. Yfir­stjórn Lands­virkj­unar hefur bein­línis stað­fest þetta, og talar nú opin­skátt um að ekki sé verj­andi að selja raf­orku á und­ir­verði til álf­ram­leið­enda í ljósi þess hversu mikil eft­ir­spurn er eftir orkunni hér á landi og hún mik­ils virði.

Breytt staða í heim­inum

Nið­ur­staða lofts­lags­ráð­stefn­unnar í París - sem Ólafur Ragnar vék sér­stak­lega að í síð­asta ávarpi sínu á nýárs­dag - þar sem náð­ist sam­komu­lag þjóða heims­ins um að draga úr losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda og þrýsta þar með á um að vist­væn orka verði notuð í fram­tíð­inni í meira mæli, meða hags­muni heild­ar­innar að leið­ar­ljósi, eykur enn eft­ir­spurn eftir orku á Íslandi. Til dæmis eru miklir mögu­leikar fyrir hendi þegar kemur að sölu á raf­orku um sæstreng, eins og Ólafur Ragnar benti á sjálfur í fyrr­nefndu ávarpi. Í þeim við­skiptum er bein­línis opin­bert, að marg­falt hærra verð fæst fyrir hvert mega­vatt af raf­magni heldur en álf­ram­leið­end­urnir greiða.

Það er grát­legt fyrir Ísland að sitja uppi með þennan ára­tuga óupp­segj­an­lega samn­ing við Alcoa, í ljósi stöðu mála í orku­málum heims­ins og virði orku­auð­linda þjóð­ar­inn­ar. Það er ekki hægt að segja ann­að, en að þessi lang­tíma­bind­ing stórs hluta orku­auð­linda þjóð­ar­innar við Alcoa, sé með verstu afleikjum sem íslenskir stjórn­mála­menn hafa komið að. Núver­andi kyn­slóð Íslend­inga hefði örlítið hreinni sam­visku í mál­inu ef hún hefði fengið beina aðkomu að mál­inu í gegnum þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu. Ólafur Ragnar fékk tæki­færi til þess að setja málið í dóm þjóð­ar­innar en gerði það ekki.