Eins og fleiri hef ég mikið velt því fyrir mér hvers konar forseta ég vilji sjá á næsta kjörtímabili. Það virðist fremur óljóst hvað forsetinn eigi að vera. Er hann sameiningartákn eða sölumaður? Stendur hann fyrir tiltekna framtíðarsýn eða er hann fullkomlega hlutlaus? Er hann pólitískur, sveigjanlegur eða staðfastur? Ósveigjanlegur? Áhrifagjarn? Hrifnæmur?
Það er mikilvægt að hver og einn velti þessu vel fyrir sér því það er ljóst að hlutverk forsetans ákvarðast af vali okkar nú. Núverandi forseti hefur farið út fyrir áður hefðbundið hlutverk sitt og þannig komið róti á hugmyndir almennings um hlutverk embættisins. Þó eru þessar hugmyndir mjög ólíkar eins og sést á umræðunni. Þess vegna er nauðsynlegt að móta úr henni einhverja valkosti og að endingu velja í hvaða átt við viljum sjá forsetaembættið þróast með vali okkar á næsta forseta.
Eflaust eru langflestir sammála um að forsetinn sé fyrst og síðast sameiningartákn og komi fram sem slíkur, bæði hér heima og erlendis. Hins vegar er nú búið að opna fyrir þann möguleika að forsetinn þjóni pólitískum tilgangi þótt sá tilgangur sé enn á reki í hugum flestra.
Á að endurspegla grunngildin
Sem sameiningartákn er mikilvægt að forsetinn endurspegli þau grunngildi og grunneðli sem við teljum þessa þjóð skarta, hver svo sem þau eru. Þá má líta svo á að hann standi vörð um það sem við viljum geta speglað okkur í. En hver eru þessi grunngildi og grunneðli? Ég ætla að leyfa mér að kasta nokkrum hugmyndum fram. Það er annarra að meta hvort þeir séu sammála eða hvort það eru önnur gildi mikilvægari.
1. Íslendingar eru menningarþjóð. Menning og listir hafa skipt okkur miklu máli í gegnum tíðina. Við lítum á okkur sem bókmenntaþjóð auk þess sem aðrar listir skipa stóran sess í sjálfsmynd okkar. Hver er ekki stoltur af Kjarval, Of Monsters and Men, Halldóri Laxness og Balta? Ég átti eitt sinn langt samtal við sendiherrann okkar í Moskvu. Við vorum sammála um að menningartengsl við aðrar þjóðir væru einna mikilvægastar í alþjóðlegu samskiptum. Í gegnum þau vekjum við áhuga erlendis á Íslandi sem hugsandi samfélagi sem hafi eitthvað markvert fram að færa. Þannig vinnum við okkur inn velvilja og virðingu. Velvilja sem gagnast okkur á öðrum sviðum, til dæmis í viðskiptum, og virðingu sem verður til þess að á okkur er hlustað. Þess vegna finnst mér mikilvægt að forseti Íslands sé menningarsinnaður og hafi grunnskilning á því hversu mikilvæg menningin er til að mynda tengsl við aðrar þjóðir.
2. Ísland er stéttlaust samfélag. Þótt þetta sé kannski ekki allskostar rétt þá grunar mig að flestir vilji geta litið á okkar samfélag sem slíkt. Að hér séu hvorki félagslegar né efnahagslegar hindranir sem standi í vegi fyrir því að hver og einn einstaklingur geti blómstrað í þessu landi. Sótt sér menntun, heilbrigðisþjónustu, ævistarf og fundið sér þann félagslega stað sem viðkomandi hugnast. Þess vegna finnst mér mikilvægt að forseti Íslands sé jafnt alþýðlegur sem alþjóðlegur í hugsun og hafi skilning á því mannlega og hvernig skapa megi gott samfélag.
3. Íslendingar eru stolt þjóð. Vegna smæðar okkar og fjarlægðar frá öðrum þjóðum er mikilvægt að við höfum sterka sjálfsmynd. Við þurfum að vera stolt af því sem við gerum vel en passa þó að hlaupa ekki fram úr okkur í hroka. Við þurfum að sýna því skilning að það eru takmörk á því sem við getum ætlast til af okkur sjálfum sem þjóð og stöðu okkar í alþjóðlegu samhengi. Þess vegna finnst mér mikilvægt að forseti Íslands sé stolltur af sigrum þjóðarinnar en jafnframt varkár í að láta þá endurskilgreina þjóðarsálina um of.
4. Íslendingar eru í sterkum tengslum við náttúruna og landið sitt. Þetta er að vísu einn af stærstu átakaflötum samfélagsins. Við búum engu að síður í náttúruperlu og sú staðreynd hefur í gegnum tíðina skipað stóran sess í sjálfsmynd okkar. Þess vegna finnst mér mikilvægt að forseti Íslands sé „náttúrubarn“ sem elski fallega landið okkar og skilji á því hvernig það hefur mótað okkur sem þjóð.
Möguleiki til að þróa embættið
Pólitískt hlutverk forsetans er eitt af stóru málunum núna. Núverandi forseti braut hefðarrammann. Sama hversu mismunandi skoðanir fólk hefur á honum og hans persónu, þá hefur þetta upphlaup hans alls ekki mælst illa fyrir. Þegar þingið var nauðbeygt til að semja við erlendar þjóðir um Icesave leiðindin þá var það í gegnum forsetaembættið sem þjóðin gat hafnað samningnum. Þingið var nauðbeygt til að semja, einfaldlega vegna þess að ef það hefði skellt í lás á samninga hefði erlendum velvilja verið fórnað með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Þingið gat því sagt við kröfuhafa: „Hei, við sömdum við ykkur en, sorry, þjóðin hafnar þessu.“ Því var ekki við þingið að sakast að samningar tókust ekki. Mótaðilarnir gátu á engan hátt dregið þingið til ábyrgðar. Þó að nú sé í umræðunni að þjóðaratkvæðisskotsrétturinn sé í beinum höndum þjóðarinnar í gegnum undirskriftalista, án aðkomu forsetans, þá er spennandi að skoða hvað núverandi forseti gerði í víðara samhengi og hvort við getum á einhvern hátt þróað embættið með það í huga.
Það er áhyggjuefni þegar framkvæmdavaldið lítur svo á að alþingiskosningar séu fullkomið framsal á lýðræðislegu valdi og það geti því gert það sem því sýnist milli kosninga þótt ekki sé það í takti við vilja þjóðarinnar. Það er áhyggjuefni þegar framkvæmdavaldið getur í krafti fjárveitingavaldsins svelt þær stofnanir samfélagsins sem þjóðinni finnast mikilvægar. Það er áhyggjuefni þegar sá hluti framkvæmdavaldsins sem áður hefur verið fólginn faglegum óháðum stofnunum er sogaður undir leyndarhyggju inni í ráðuneytum, háður duttlungum skammtímasjónarmiða valdhafa, en ekki mótaður með langtímamarkmið og almenna hagsæld í huga. Það er áhyggjuefni þegar valdhafar ætlast til að dómsvald og löggæsla séu auðsveipur angi framkvæmdavaldsins. Og að stjórnarskráin, sem er grunnplagg til skilgreiningar á hlutverki valdhafa, samningurinn um framsal lýðræðislegs valds til útvalinna aðila; þetta plagg sem er vettvangur lýðræðislega umbóta, að það sé á forræði þessa sama framkvæmdavalds finnst mér fullkomlega ótækt.
Á ekki að koma úr pólitíkinni
Þess vegna er áhugavert að skoða hvað hlutverk forsetinn gæti haft í þessu samhengi. Á hann að veita mótspyrnu gegn alræði framkvæmdavaldsins? Hefur hann hlutverk í lýðræðisumbótum? Forsetinn hefur þá sérstöðu að hann er beinkjörinn af þjóðinni án milligöngu flokkakerfisins; kerfis sem velur sitt fólk á þá framboðslista sem í boði eru, fólk sem er háð flokksviljanum sem er sýktur af sérhagsmunum. Gæti þá forsetinn staðið fyrir almenna hagsmuni, vilja þjóðarinnar, gagnvart hagsmunum flokkakerfisins? Hann gæti verið einhverskonar lýðræðisvörður sem fylgist með því að önnur valdkerfi samfélagsins endurspegli almennan vilja þjóðarinnar. Hann þarf kannski ekki að hafa neitt beint vald, en hann gæti verið mikilvægur í umræðu um framgang lýðræðisþróunar á Íslandi í átt að heilbrigðari valdstrúktur.
Þess vegna finnst mér mikilvægt að forsetinn komi ekki úr pólitíkinni, að hann sé óháður flokki, endurspegli almennan vilja þjóðarinnar og vinni að samhug og heilbrigðri þróun lýðræðis á Íslandi.
Ég veit að aðrir eru mér ekki endilega sammála um ofangreind atriði, en það er mikilvægt að samfélagið eigi þessa umræðu og stilli upp raunverulegum valkostum. Þá getur hver og einn skoðað þá sem verða í framboði til embættissins í því ljósi og valið þann forseta sem passar við hugmyndir sínar um embættið.
